Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα δεν υπάρχει πιο συγκλονιστικό γεγονός από την πτώση του Τείχους που χώριζε το Βερολίνο σε Δυτικό και Ανατολικό και συμβολικά τον κόσμο ολόκληρο. Οι διεργασίες που ξεκινούν από μιαν αυθόρμητη και ενθουσιώδη συγκέντρωση ανθρώπων στις 9 Νοεμβρίου 1989 και ολοκληρώνονται, πολιτικά τουλάχιστον, στις 26 Δεκεμβρίου 1991 με την επίσημη διάλυση της ΕΣΣΔ και την υποστολή της σοβιετικής σημαίας από το Κρεμλίνο, σήμανε το τέλος ενός ολοκληρωτικού συστήματος 72 χρόνων. Μέσα σε αυτά τα 72 χρόνια εκατομμύρια άνθρωποι δολοφονήθηκαν, βασανίστηκαν, πείνασαν, υπέφεραν, στερήθηκαν τις στοιχειώδεις ελευθερίες τους για να υπηρετηθεί μια μονοφυσιτική θρησκευτική ιδεολογία που υποσχόταν έναν επίγειο παράδεισο συντροφικότητας και δικαιοσύνης, αλλά στην πράξη αποδείχθηκε το μακροβιότερο και πλέον απάνθρωπο κοινωνικό πείραμα ηθικοπολιτικού ελέγχου στην Ιστορία.
Το Φρέαρ γιορτάζει τη «στιγμή 1989», την έκρηξη της ελευθερίας και της αισιοδοξίας, με μια σειρά από κείμενα που υπενθυμίζουν τι υπήρξε για τον κόσμο ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός. Υπογραμμίζουμε όμως ότι πρόκειται στ’ αλήθεια για «μια στιγμή»: μια στιγμή Έσχατης Κρίσης στο σωτηριολογικό σχέδιο που ευαγγελιζόταν ο σοσιαλισμός. Ο «υπαρκτός» σοσιαλισμός αποδείχθηκε αίφνης πως ήταν η μόνη υλοποιήσιμη μορφή σοσιαλισμού ‒ο Τζ. Όργουελ, ο Ι. Σιλόνε, ο Ά. Καίστλερ, ο Μπ. Σουβάριν, ο Α. Λεφέβρ, ο Ε. Μορέν και τόσοι άλλοι πρώην κομμουνιστές στοχαστές είχαν δίκιο. Υπήρξαν βέβαια και οι συνάδελφοί τους που από το τρένο του κομμουνισμού πήδηξαν στην κούρσα της «αριστεράς», αλλάζοντας απλώς σημαία ευκαιρίας, χωρίς να εκφράσουν ποτέ τη μεταμέλειά τους για το αδειανό πουκάμισο γενικοτήτων που έως τότε περιέφεραν στην αγορά των ιδεών. Γράφοντας για την «Κληρονομιά της Αριστεράς», ο σπουδαίος Λέσεκ Κολακόφσκι παρατήρησε πολύ σωστά ότι δεν θα βρούμε κανένα βιβλίο αυτοκριτικής από Ευρωπαίους ή Αμερικανούς αριστεριστές. Σε αντίθεση με τους κομμουνιστές διανοούμενους που ένιωθαν προσωπικώς υπεύθυνοι για έναν απρόσωπο Σπουδαίο Σκοπό, οι αριστεριστές απολάμβαναν τη χαλαρή δέσμευσή τους στην ιδεολογία, χωρίς ιδιαίτερες ευθύνες: «οι Κομμουνιστές ήταν γεράκια· οι Αριστεριστές ενοχλημένες πεταλούδες», γι’ αυτό και αντιμετωπίζονταν πάντοτε χωρίς ιδιαίτερο σεβασμό από τους πρώτους ‒ήταν απλώς «χρήσιμοι». Κάποτε θα πρέπει να γραφτεί και η Ιστορία για την ηθική στάση της διανόησης κατά την περίοδο αυτή, είναι βέβαιο πως θα αλλάξει την εικόνα μας για πολλούς συγγραφείς. Το αμετάφραστο ακόμα στα ελληνικά βιβλίο του Τόνι Τζαντ για τον γαλλικό gauchisme, ο οποίος επηρέαζε ιδεολογικά όλη τη Δύση (Toni Judt, Past Imperfect. French Intellectuals 1944-1956), μαζί με το επίσης αμετάφραστο Όπιο των διανοουμένων του Ραϋμόν Αρόν (Raymond Aron, L’Opium des intellectuels) είναι μια καλή αρχή για όποιον ενδιαφέρεται ‒υπάρχουν αρκετά ανάλογα βιβλία στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία, ελάχιστα στην ελληνική.
Το 1989 σήμανε μακροπρόθεσμα την εξάντληση της πολιτικής ως φορέα αξιών· σήμανε επίσης το τέλος της προφητείας και της ουτοπίας, την κυριαρχία σε όλο τον κόσμο της τεχνοκρατικής διαχείρισης, του αμερικανικού ενεστωτικού χρόνου. Γνωρίζουμε πλέον πόσο οδυνηρή υπήρξε για όλους τους λαούς του πρώην ανατολικού μπλοκ η επιστροφή στην «κανονικότητα της Ιστορίας», αυτό που ο Τσεχοσλοβάκος συγγραφέας Κάρελ Κόσικ ονόμασε ανταλλαγή μιας σπηλιάς (που είναι περιφραγμένος στρατώνας) με μία άλλη που φωτίζεται από διαφημιστικές πινακίδες ‒η νεοφιλελεύθερη επιτάχυνση του καπιταλισμού μέσω της παγκοσμιοποίησης έγινε κοινή μοίρα όλων σ’ έναν κόσμο που δεν χρειάζεται πια τη φωνή των πνευματικών ανθρώπων ως προσχηματικό έστω αντίβαρο λόγω του Ψυχρού Πολέμου. Ωστόσο, η σοσιαλιστική κληρονομιά, που έφερε τόσες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, είναι μέρος της ευρωπαϊκής ταυτότητας, θα πρέπει να διαχωριστεί από την κατάρρευση του κομμουνισμού και να παραμείνει ζωντανή ως φορέας ουτοπικών ιδεών αδελφοσύνης σ’ έναν κόσμο που ρέπει ολοένα και περισσότερο προς τον κοινωνικό δαρβινισμό. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός του παρελθόντος είναι οπωσδήποτε καταδικαστέος. Ένα μέρος των ιδεών του, όμως, μπορεί να μας φανεί χρήσιμο για την οικοδόμηση ενός πιο ανθρώπινου μέλλοντος.
Όσο υπήρχε, το τείχος του Βερολίνου συμβόλιζε τα αδιέξοδα και των δύο πλευρών, και του υπαρκτού σοσιαλισμού και της υπαρκτής δημοκρατίας. Κατά κάποιον τρόπο λειτουργούσε σαν μία μεταφορά, σαν ένας καθρέφτης που αποκάλυπτε τις αδυναμίες μας και λόγω της διαρκούς αναμέτρησής μας με τον άγνωστο κόσμο της άλλης πλευράς μάς έκανε να προσπαθούμε περισσότερο για το καλύτερο. Κανείς λογικός άνθρωπος δεν θα επιθυμούσε ξανά έναν ψυχροπολεμικό κόσμο ή την παλινόρθωση των τυραννικών κομμουνιστικών καθεστώτων. Η στιγμή 1989 όμως, φαντασμαγορική, ελπιδοφόρα, ενωτική, γεμάτη αισιοδοξία για το μέλλον, στιγμή ολοκληρωτικής επανεκκίνησης, δείχνει ότι η θέληση των ανθρώπων μπορεί να γκρεμίσει τείχη και να φέρει την αλλαγή που πάντοτε έχουμε ανάγκη. Είναι μάθημα ελευθερίας, μάθημα ανθρωπισμού, στιγμή που μπορούμε, όσοι τη ζήσαμε, να την ανακαλούμε στη μνήμη και να παραδειγματιζόμαστε από αυτήν. Μήπως και η στιγμή «τέλος της πανδημίας» (όποτε υπάρξει) μπορεί να πάρει ανάλογη μορφή; Ας το σκεφτούμε.
Δ.Α.
[Το μικρό αυτό αφιέρωμα παίρνει αφορμή από τη συμπλήρωση 30 χρόνων από την πτώση του Τείχους πέρσι (1989-2019) και 60 χρόνων από την άνοδό του του χρόνου (1961-2021). Χρήσιμοι αριθμοί: το «τείχος του αίσχους», με συνολική περίμετρο 155 χιλιόμετρα, σήμαινε 11.000 στρατιώτες σε επιφυλακή, 302 φυλάκια επιτήρησης, 55.000 νάρκες εντός της περιμέτρου, 3.000 εκπαιδευμένα σκυλιά φύλαξης, 136 τουλάχιστον νεκρούς κατά την απόπειρα διαφυγής.]
[Εισαγωγικό κείμενο στο αφιέρωμα για το 1989 που δημοσιεύεται στο τεύχος 27-28, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
