Η ποιήτρια Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη ανοίγεται στο χώρο της μετάφρασης με είκοσι έξι ποιήματα τεσσάρων σημαντικών Σουηδών ποιητών. Τριών γυναικών, της Φιλανδοσουηδής Έντιθ Σέντεργκραν, της σουηδής Κάριν Μπόγιε, της ιρανής μετανάστριας στη Σουηδία Γιλά Μοσσάεντ και ενός άνδρα, του νομπελίστα σουηδού ποιητή Τούμας Τρανστρέμερ.
Ο τίτλος του βιβλίου, Δέρμα από πεταλούδες, είναι από στίχο της ποιήτριας Κάριν Μπόγιε. Τη συλλογή προλογίζει η ελληνίστρια Χριστίνα Χέλντνερ, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Γκέτεμποργκ που απέδωσε στα σουηδικά το Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη. Ως ερευνήτρια στον τομέα της κριτικής της μετάφρασης βεβαιώνει πως η αντιστοιχία των μεταφράσεων της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη με τα σουηδικά πρωτότυπα κείμενα είναι υψηλή.
Η μετάφραση ενός ποιητικού κειμένου παρουσιάζει ομολογουμένως σοβαρά ζητήματα που σχετίζονται με τη μεταφορά του ποιητικού λόγου. Η άριστη γνώση της ξένης γλώσσας δεν αρκεί. Ο μεταφραστής δεν μπορεί να παραμείνει στην κατά λέξη απόδοση. Χρειάζεται να μεταφέρει το παιχνίδισμα των λέξεων, το ρυθμό, την αρμονία του ποιητικού λόγου. Η Δέσποινα Καϊτατζή – Χουλιούμη, εργάστηκε επί δεκαέξι χρόνια στη Σουηδία. Γνωρίζει άριστα τη σουηδική γλώσσα. Από την άλλη, ως ποιήτρια, είναι σε θέση να μεταφέρει τους χυμούς του ποιητικού λόγου. Έτσι οδηγηθήκαμε στο υψηλό αισθητικό αποτέλεσμα του βιβλίου «Δέρμα από πεταλούδες».
Εξάλλου, κάθε μεταφραστική απόπειρα είναι ένα μεταποίημα, όπως υποστηρίζει ο Τζέημς Σ. Χολμς. Η Δέσποινα Καϊτατζή – Χουλιούμη στον πρόλογό της αναφέρεται στο πολυσυζητημένο ζήτημα της μετάφρασης της ποίησης. Η μετάφραση πρέπει να διακρίνεται από την ελευθερία στη δημιουργία του νέου ποιήματος, τονίζει. Για το σκοπό αυτό παραθέτει στο άνοιγμα του βιβλίου το ποίημα του Ζμπίγκνιεφ Χέρμπερτ «Μεταφραστής ποίησης» (σε μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού):
Σαν αδέξια μέλισσα εφορμά
πάνω στο λουλούδι
λυγίζει τον απαλό στήμονα
ανοίγει δρόμο μες από τα πέταλα καθώς
μέσα από σελίδες λεξικού
παλεύει να χωθεί
εκεί που βρίσκονται το άρωμα και η γλύκα∙
αν και συναχωμένος
δίχως γεύση
επιμένει
έως ότου κουτουλήσει
σε κάποιο κίτρινο ύπερο
εδώ τελειώνουν όλα
είναι απλώς αδύνατο
να φτάσει κανείς τη ρίζα του λουλουδιού
από το κεφάλι
περήφανη πολύ
η μέλισσά μας η καλή
ξαναβγαίνει
βουίζοντας θορυβωδώς:
χώθηκα μέσα!
σ΄ αυτούς
που δεν την πολυπιστεύουν
δείχνει μια μύτη κίτρινη
από τη γύρη.
Η συλλογή είναι δίγλωσση. Τα ποιήματα παρουσιάζονται στην πρωτότυπη εκφορά τους, στη σουηδική γλώσσα και πλάι τους υπάρχει η μεταποίηση στη δική μας γλώσσα από τη Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη. Αφιερώνονται στους Σουηδούς και σουηδόφωνους φίλους και συνοδεύονται από κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμα με βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία των ποιητών, καθώς και με τα βασικά ποιητικά τους χαρακτηριστικά. Η δόμηση του βιβλίου γίνεται με βάση τη χρονολογία γέννησης των λογοτεχνών.
Προηγείται η ποιήτρια Έντιθ Σέντεργκραν (1892-1923). Στη Σκανδιναβία θεωρείται η πρώτη μοντερνίστρια ποιήτρια. Εισήγαγε στην ποίηση της σκανδιναβικής χερσονήσου τα νεότερα ευρωπαϊκά ρεύματα: το συμβολισμό, τον εξπρεσιονισμό, τη ρωσική πρωτοπορία. Η μεταφράστρια αποδίδει τα χρώματα, το πάθος του έρωτα, της αγάπης, το λυρισμό, την αίσθηση της μοναξιάς που εκπέμπουν τα ποιήματα της Έντιθ Σέντεργκραν.
ΑΓΑΠΗ
Ήταν η ψυχή μου φόρεμα γαλάζιο στ΄ ουρανού το χρώμα,
το άφησα σ’ ένα βράχο στη θάλασσα
και ήρθα γυμνή σε σένα κι έμοιαζα γυναίκα.
Και ως γυναίκα, κάθισα στο τραπέζι σου
κι ήπια μια κούπα κρασί κι εισέπνευσα άρωμα λίγων ρόδων.
Διαπίστωσες πως ήμουν ωραία, πως έμοιαζα κάτι που είδες στ΄ όνειρο,
ξέχασα τα πάντα, ξέχασα την παιδική μου ηλικία και την πατρίδα μου,
γνώριζα μόνο πως τα χάδια σου με κρατούσαν αιχμάλωτη.
Και πήρες χαμογελώντας καθρέφτη και μου ζήτησες να δω τον εαυτό μου.
Είδα πως οι ώμοι μου ήταν φτιαγμένοι από χώμα και διαλύθηκαν,
Είδα την ωραιότητά μου ασθενική και δεν είχα ακόμη καμία διάθεση –
να χαθώ
Ω, κράτα με δεμένη στα μπράτσα σου τόσο σφιχτά που να μη χρειάζομαι
τίποτα.
{Έντιθ Σέντεργκραν, Ποιήματα (1916)}
Η Κάριν Μπόγιε (1900-1941), προσωπικότητα ανατρεπτική για την εποχή της στην προσωπική της ζωή, συνέδεσε τη γλώσσα με το ασυνείδητο. «Πρόκειται για ενορατική και διορατική ποίηση», γράφει η Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη στο εισαγωγικό για την Κάριν Μπόγιε σημείωμα, «όπου το ποιητικό υποκείμενο υπό το πρίσμα ψυχαναλυτικών θεωρήσεων και πνευματιστικών αποχρώσεων καταβυθίζεται στα άδυτα του ψυχισμού».
ΤΟ ΔΕΡΜΑ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΓΕΜΑΤΟ ΑΠΟ ΠΕΤΑΛΟΥΔΕΣ
Το δέρμα μου είναι γεμάτο από πεταλούδες, από σκιρτήματα φτερών-
φτερουγίζουν πέρα στον κάμπο και απολαμβάνουν το μέλι τους
και πετούν στο σπίτι και πεθαίνουν με μικρούς θλιβερούς σπασμούς,
και ούτε ένας κόκκος γύρης δεν έχει διαταραχτεί από τα ελαφρά
πόδια. Γι΄ αυτούς είναι ο ήλιος, ο πυρακτωμένος, απέραντος,
γηραιότερος από το χρόνο…
Αλλά κάτω από δέρμα και αίμα και μέσα απ΄ το μυελό
μετακινούνται βαριά βαριά φυλακισμένοι αϊτοί θαλάσσιοι,
φαρδύφτεροι, που ποτέ δεν αφήνουν το θήραμά τους.
Πώς θα ήταν η ανησυχία σας μια φορά σε θαλάσσια ανοιξιάτικη
θύελλα;
Πώς θα ήταν η κραυγή σας, όταν ο ήλιος πυράκτωνε κίτρινα μάτια;
Κλειστή η σπηλιά! Κλειστή η σπηλιά!
Κι ανάμεσα στα νύχια, στριφογυρίζουν σαν υπόγειοι βλαστοί λευκές
οι εσώτερες ίνες μου.
{Κάριν Μπόγιε, Για χάρη του δέντρου (1935)}.
Ο νομπελίστας Τούμας Τρανστρέμερ (1931-2015) είναι γνωστός ποιητής, μεταφρασμένος ήδη στα ελληνικά από το Βασίλη Παπαγεωργίου και τις εκδόσεις Printa. Η ποίησή του διακρίνεται από πνευματικότητα, αγάπη για τη σκανδιναβική φύση, την παράδοση. Η μεταφράστρια καταφέρνει να αναδείξει τη φιλοσοφική χροιά της σκέψης, την ευαισθησία, την ποιότητα του λόγου ενός νομπελίστα ποιητή.
ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΚΙ Ο ΟΥΡΑΝΟΣ
Ένα δέντρο περιφέρεται στη βροχή,
μας προσπερνά βιαστικά μέσα στη γκρίζα νεροποντή.
Έχει κάτι να διεκπεραιώσει. Φέρνει ζωή από τη βροχή
όπως το κοτσύφι στο περβόλι.
Όταν κοπάζει η βροχή το δέντρο σταματά.
Αχνοφαίνεται ευθυτενές, γαλήνιο στις ξάστερες νύχτες
περιμένοντας όπως κι εμείς τη στιγμή
που οι νιφάδες ανθίζουν στο διάστημα.
{Τούμας Τρανστρέμερ, Ο ημιτελής ουρανός (1962)}.
Η ποιήτρια Γιλά Μοσσάεντ (1948- ), ιρανή πρόσφυγας στο Γκέτεμποργκ, γράφει ποίηση στη σουηδική γλώσσα. Στις αποσκευές της μεταφέρει την αρχαιότατη περσική λογοτεχνία με τα σύμβολα και τις αλληγορίες. Γνωστή ποιήτρια στη Σουηδία, αποσπά επαίνους στη χώρα φιλοξενίας, γεγονός σπάνιο. «Θρίαμβος να αποτελέσεις μέρος της ιστορίας της λογοτεχνίας μιας ξένης χώρας», δηλώνει η Γιλά Μοσσάεντ και συνδέεται εγκάρδια με τη Δέσποινα Καϊτατζή – Χουλιούμη, μετανάστρια επί χρόνια στη Σουηδία, μέσα από τον κοινό πόθο: τη νοσταλγία για την πατρίδα.
Κοιμάμαι σε νησιά
που δεν κατέχει κανείς
Χαμένη σε δρομίσκους του πάγου
αναζητώ ένα ξεχασμένο σπίτι
Κάθε πρωί στο γιαλό
βρίσκω ένα νέο κάλεσμα
στην καρδιά ενός νεκρού μαργαριταριού
Της εξορίας η γη
είναι ραγισμένο έδαφος
Μην το πατάς
μην πηδάς πάνω του
Ψάξε μόνο τη μνήμη σου
διαφορετικά γκρεμίζεται
και βυθίζεσαι
{Γιλά Μοσσάεντ, Κάθε βράδυ φιλώ τα πόδια του εδάφους, (2009)}
Ο Γιώργος Σεφέρης, κατά την παραλαβή του βραβείου ποίησης από τη Σουηδική ακαδημία, τόνιζε στην ομιλία του πως «οι γλώσσες οι λεγόμενες περιορισμένης χρήσης δεν πρέπει να καταντούν φράχτες όπου πνίγεται ο παλμός της Ανθρώπινης καρδιάς» και επαινούσε την επιτροπή για την απόφασή της να βραβεύσει πρώτον την ποίηση –«το βασίλειό της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης»– και δεύτερον την ελληνική ποίηση, γραμμένη σε μια γλώσσα περιορισμένης χρήσης.
Το βιβλίο της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη Δέρμα από πεταλούδες γκρεμίζει το φράχτη της γλωσσικής απόστασης. Μας φέρνει σε επαφή με την κουλτούρα μιας χώρας μακρινής που γράφεται και κείνη σαν τα ελληνικά σε μια γλώσσα περιορισμένης χρήσης. Ο χρόνος και ο τόπος έτσι θρυμματίζονται, ο ποιητικός λόγος αποκτά οικουμενικές διαστάσεις.
Το βιβλίο κερδίζει τον αναγνώστη όχι μόνον γιατί ανθολογεί αντιπροσωπευτικούς της σουηδικής τέχνης ποιητές, αλλά και γιατί οι ίδιες οι μεταφράσεις είναι ποιητικές. Βάζουν σε ενέργεια όλες τις κρυφές δυνατότητες της γλώσσας. Θερμαίνουν το συναίσθημα του εκπεμπόμενου στην πρωτότυπη γλώσσα λόγου. Η γλώσσα ελεύθερη, απαλλαγμένη «από τη μυρουδιά του γραφείου» –έκφραση του Ελύτη στα Ανοιχτά χαρτιά– αποδίδει την ατμόσφαιρα, το χυμό του ποιήματος. Μέσα από τη ματιά της ευαίσθητης ποιήτριας που γνωρίζει σε βάθος τη σουηδική γλώσσα, καθρεφτίζονται τα λεπταίσθητα νοήματα των ποιητών, οι ιδιαίτερες λεκτικές αποχρώσεις τους.
Ο αναγνώστης κατ΄ αυτό τον τρόπο γίνεται τροφός της σουηδικής ποίησης, ενώ το περιεχόμενο των ποιημάτων αποδεικνύει για άλλη μια φορά πως τα ανθρώπινα προβλήματα είναι κοινά. «Τούτος ο κόσμος ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα και τι θα γινόμασταν αν η πνοή μας λιγόστευε; Η ποίηση είναι πράξη εμπιστοσύνης», έλεγε ο Σεφέρης.
Η συλλογή της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη Δέρμα από πεταλούδες μεταφέρει στην ελληνική γλώσσα την ανθρώπινη φωνή που ονομάζεται καλή σουηδική ποίηση. Διαβάζεται απνευστί. Αναμένουμε και άλλες μεταφράσεις της, γνωριμία με τα σουηδικά γράμματα και τον πολιτισμό.
ΕΙΔΑ ΕΝΑ ΔΕΝΤΡΟ…
Είδα ένα δέντρο που ήταν μεγαλύτερο απ΄ όλα τ΄ άλλα
και γεμάτο κρέμονταν απρόσιτα κουκουνάρια∙
είδα έναν μεγάλο ναό με ανοιχτές πόρτες
και όλοι όσοι έβγαιναν έξω ήταν χλωμοί κι ανθεκτικοί
κι έτοιμοι να πεθάνουν∙
είδα μια γυναίκα που χαμογελαστή και καλλωπισμένη
έριξε τα ζάρια για την ευτυχία της
και είδε ότι έχασε.
Ένας κύκλος χαράχτηκε γύρω από αυτά τα πράγματα
που κανείς δεν παραβιάζει.
{Έντιθ Σέντερτγκραν, Ποιήματα, 1916}.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
