Τάκης Θεοδωρόπουλος, Βερονάλ, Μεταίχμιο, Αθήνα 2016.
Η ιστορία της ζωής μιας σπουδαίας προσωπικότητα σε δέκα κεφάλαια. Αυτό είναι το Βερονάλ του Τάκη Θεοδωρόπουλου. Ο τίτλος οφείλεται στο «φάρμακο» που έπαιρνε ο γνωστός αυτόχειρας της φιλολογίας Ιωάννης Συκουτρής για να κοιμηθεί, όταν πια τα νεύρα του είχαν τόσο ταραχτεί ώστε να χάσει τον ύπνο του. Τον ύπνο του και στη συνέχεια τη ζωή του.
Ο Συγγραφέας, όπως μας συστήνεται στο αυτί του βιβλίου του, «βιοπορίζεται» ως δημοσιογράφος και με αυτή την ιδιότητα μας έχει δώσει πολλά σημαντικά βιβλία ανάμεσα στα οποία είναι Το μυθιστόρημα του Ξενοφώντα και Το αριστερό χέρι της Αφροδίτης. Η μέθοδός του είναι γνωστή. Σαν να κάνει αστυνομικό ρεπορτάζ, διερευνά σε βάθος τις περιστάσεις, μέσα στις οποίες γεννήθηκε και μεγάλωσε ο ήρωάς του και ως δημοσιογράφος φέρνει στην επιφάνεια αθέατες πτυχές της προσωπικότητας, παραπέμποντας συγχρόνως στα κείμενα ‒τους αθέατους αυτούς ηθικούς αυτουργούς‒ σαν φιλόλογος και φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, αποκαλύπτοντας την κρυμμένη αλήθεια πίσω από το μύθο που έχει υψωθεί γύρω από τον φέροντα το σημαίνον όνομα είτε είναι ο διάσημος Ξενοφών, μαθητής του Σωκράτη, είτε το διασημότερο έργο τέχνης των αιώνων, η Αφροδίτη της Μήλου είτε, όπως τώρα, ο διασημότερος φιλόλογος του εικοστού αιώνα, Ιωάννης Συκουτρής.
Ο συγγραφέας πιάνει το νήμα από την αστυνομική είδηση που συντάραξε τον φιλολογικό κόσμο στις 22 Σεπτεμβρίου 1937, όταν βρέθηκε νεκρός στο δωμάτιό του, στο ξενοδοχείο «Κεντρικόν» της Κορίνθου, ο γνωστός φιλόλογος-φιλόσοφος Ιωάννης Συκουτρής. Το σκηνικό στήνεται κινηματογραφικά, με το βλέμμα του αστυνομικού, όπως και του δημοσιογράφου-συγγραφέα, να πέφτει κυρίως σε δύο στοιχεία. Το φαρμακευτικό μπουκαλάκι που περιείχε το Βερονάλ και ένα βιβλίο, ο Πλάτωνος Φαίδων (αλλιώς Περί ψυχής). Από αυτά, το μεν Βερονάλ ενέχεται άμεσα, αλλά είναι το μέσον, ενώ ο Πλάτων έμμεσα, λόγω της αγάπης του θανάτου που ενέπνευσε στον αυτόχειρα.
Ο Θεοδωρόπουλος, κατ’ αρχάς δίνει το στίγμα της προσωπικότητας: «Ο πρωταγωνιστής αυτού του αφηγήματος υπήρξε ο σημαντικότερος ίσως μελετητής της αρχαιότητας που γέννησε ο ελληνικός εικοστός αιώνας». «Ήθελε να πλάσει μια ‘‘ποιητική της αρχαιότητας’’ για λογαριασμό του κόσμου του». «Πάλεψε να κατεβάσει τους τόμους από τα σκονισμένα ράφια της βιβλιοθήκης εκεί που γύρω του σερνόταν η ζωή». «Έψαξε μια αναγέννηση για τον εαυτό του». «Ήξερε πως σημασία δεν έχει η μελέτη αλλά η ζωή». «Μελετούσε για να ζήσει». «Η αρχαία σοφία ήταν η πρώτη ύλη για τη σύγχρονη ζωή». Με αυτά τα αποθησαυρίσματα μπαίνω στη ουσία μιας προσωπικότητας, η οποία έζησε κατάσαρκα αυτό που σπούδασε, μελέτησε και συνύφανε την ουσία της ζωής του με το περιεχόμενο της σπουδής του. Κι έτσι διαφορετικά από όλους τους άλλους, που ο τίτλος στο πανεπιστήμιο ήταν προίκα της κοινωνικής του τάξης, για τον Συκουτρή ήταν παράσημο κερδισμένο με το μυαλό και την ψυχή. Το κατεστημένο, ωστόσο, πάντα ισχυρότερο της αξίας και του ταλέντου, επέλεγε κληρονομικώ δικαίω, τους τιτλούχους του, όπως ισχύει στη βασιλεία και στην πολιτική.
Ο συγγραφέας παρακολουθεί τον ήρωά του από την παιδική του ηλικία, ερευνά την οικονομική και κοινωνική κατάσταση της οικογένειας ‒φτωχή από τα περίχωρα της Σμύρνης‒, περπατάει όλα τα βήματα του καχεκτικού παιδιού που αγωνίζεται να ξεφύγει μέσα από τα γράμματα –«Θέλω Γράμματα», έλεγε πεισματικά, σαν τον Δαμιανό του Θεοτοκά‒, εκφράζοντας την σφοδρή επιθυμία να σπουδάσει, βλέπει τον διακαή πόθο του για τη Φιλολογία και τη Φιλοσοφία, παρακολουθεί την εξέλιξή του, στην Ελλάδα και στη Γερμανία, τις επιστημονικές του ενασχολήσεις, τις δημοσιεύσεις και, τέλος, την προσωπική του ζωή, η οποία βαίνει παράλληλα με την επιστημονική αλλά χωρίς τη λάμψη και τη γοητεία εκείνης. Τυπικός γάμος, στυφή οικογένεια, ατυχείς ερωτικές-πλατωνικές σχέσεις, ασθενική ιδιοσυγκρασία, δίνει την εντύπωση πως περπάτησε βιαστικά, σαν να τον κυνηγούσαν, από τα περίχωρα της Σμύρνης στην Αθήνα, όλη την απόσταση που τον χώριζε από το όνειρό του. Αθλητής μεγάλης αντοχής, απόστασης τοπικής και ψυχικής.
Με στερημένη εξωτερική εμφάνιση, σαν ηθοποιός προσκτήθηκε τα υφολογικά χαρακτηριστικά που απαιτούνταν για να είναι αυτός που γύρευε. Ένα ξεράγκαθο στην μπουτονιέρα του γίνεται υποδήλωση του κόσμου γύρω του. Στα δεκαπέντε του μιλάει και γράφει σε αττική διάλεκτο. Μαθαίνει Λατινικά, Γερμανικά και Γαλλικά, στρέφεται προς τον ρήτορα Αντιφώντα, δάσκαλο του Θουκυδίδη και πρώτο λογογράφο. Ο χαρακτηρισμός «πρώιμη ιδιοφυία» δεν είναι υπερβολή. Η αγάπη του για τα Γράμματα και το πάθος με το οποίο τα υποστηρίζει, τα ζει, τα βιώνει, δημιουργεί ένα μικρό κύκλο από «αδελφές», μαθήτριες, όπου διδάσκει. Η λέξη όμως «αδελφή» δεν είναι παρά ένας κωδικός ερωτικός που χρησιμοποιεί χωρίς να παραβιάζει τις συμβάσεις. Ζει στη σκιά της μεγάλης Ιστορίας, την απώλεια της μεγάλης Ιδέας και τον εμφύλιο της γλώσσας. Την αρχαΐζουσα γλώσσα διανθίζει με παραθέματα του Θουκυδίδη και του Ευριπίδη, με στίχους του Σολωμού, του Κάλβου, του Σικελιανού. Μιλάει και γοητεύει το κοινό του, συναιρώντας στο λόγο του τη σικελιανική έπαρση, τα χορικά του Αισχύλου και την πατερική ρητορεία, λέει ο Θεοδωρόπουλος.
Στο πανεπιστήμιο, το «ιερατείο παρακολουθεί με καχυποψία» την επιτυχία που έχει στο θηλυκό ακροατήριό του και ενοχλείται από το πάθος του επιστήμονα που συνθέτει ποίηση και φιλοσοφία στη διδασκαλία του, παρακάμπτοντας τη στυφή επιστημοσύνη, χωρίς, ωστόσο, να παρακάμπτει την επιστήμη. «Η ποίηση καταστρέφει την επιστημονική ακρίβεια» αποφαίνονται (παραπέμπω διπλά στον Οδυσσέα Ελύτη), οι «συντεταγμένοι διοπτροφόροι» που «θεσμοθετούν στο όνομα της ρυτίδας και των ψηφιακών αριθμών» (Ιδιωτική Οδός, σελ. 77) και οι «ενωμοτίες των λογίων με χοντρά μυωπικά γυαλιά και νευρωτικούς κοντυλοφόρους» (Ανοιχτά Χαρτιά, σελ. 132), μη ανεχόμενοι αυτό που οι ίδιοι δεν μπορούν. Ο Συκουτρής όμως έχει επιτύχει τη σύνθεση.
Οι σπουδές του πλάι στον Βιλαμόβιτς και τον Γέγκερ, η αγάπη του για τον Νίτσε, η αγάπη για τη Γερμανία, η αγάπη για τα αρχαία κείμενα, οι εκδόσεις των έργων του, η συνεργασία του με την Bibliotheca Teubneriana, όλα δείχνουν μια ξεχωριστή προσωπικότητα «η οποία ανέδειξε σε υπαρξιακή περιπέτεια το πνευματικό δράμα του νέου ελληνισμού» και «κατάφερε να μετατρέψει τη συνομιλία με την αρχαιότητα σε χειρονομία ζωής».
Η δυσκολία θα αναφανεί, όταν ο νέος επιστήμων θα θελήσει να παραβιάσει τις πύλες του πανεπιστημίου στην Αθήνα. Ο τοίχος που τον χωρίζει από την πραγματοποίηση των ονείρων του είναι αδιαπέραστος. Κι ενώ η εισηγητική έκθεση του Σωκράτη Κουγέα είναι επαινετική, υπονομεύεται αυτομάτως η επιχειρηματολογία του, εφόσον ο κρινόμενος αναδεικνύεται θερμός υποστηρικτής αυτού που οι κριτές φοβούνται, είναι ανίκανοι να υπηρετήσουν και γι’ αυτό το απωθούν. Φοβούμενοι λοιπόν, μήπως ο Δίας τραβήξει τη Χρυσή Σειρή και φέρει τον κόσμο άνω κάτω, για να μη διαταραχτεί η τάξη, όπως τη βρήκαν, την υπηρετούν και την αναπαράγουν, δεν τον εξέλεξαν. Μάλιστα τον κατατάσσουν στους «βέβηλους», λόγω της «Εισαγωγής» του στο Συμπόσιο του Πλάτωνος. Η ενδοπανεπιστημιακή συνωμοσία, με τον Παναγή Λορεντζάτο (δυστυχώς) στους κόλπους της (πατέρα του γνωστού μας Ζήσιμου Λορεντζάτου) και διάφορους συλλόγους ταπεινών επαγγελμάτων που ιδέαν δεν είχαν ποιος είναι ο Πλάτων και τι το Συμπόσιό του, αρχίζουν ανηλεές κυνηγητό. Αποσύρονται όλα τα αντίτυπα του Συμποσίου, εμποδίζεται το τύπωμα των υπολοίπων τόμων, διαβάλλεται ο επιστήμων στην Ακαδημία, η οποία έχει αναλάβει την έκδοση, και κατηγορείται ότι προβάλλει τον ομοφυλοφιλικό έρωτα και ότι είναι εχθρός της πατρίδας, της θρησκείας, της οικογένειας και αριστερός! Ο Μεταξάς τον υποστηρίζει, ο Αρχιεπίσκοπος όχι. Η απάντηση στους επικριτές του είναι ένα κείμενο διαύγειας, αλλά θυμωμένο, γιατί πρέπει να εξηγεί τα αυτονόητα. Άνθρωποι των Γραμμάτων τον υποστηρίζουν, επίσης. Φεύγει για τη Γερμανία, όπου ανεβαίνει ο Χίτλερ, ενώ ο δάσκαλός του ο Γέγκερ φεύγει για τις ΗΠΑ. Επιστρέφει στην Ελλάδα. 21 Σεπτεμβρίου ανεβαίνει στον Ακροκόρινθο. Επιστρέφει στο ξενοδοχείο, η αϋπνία του απαιτεί ενισχυμένη δόση Βερονάλ.
Στο κεφάλαιο «Χ» ο συγγραφέας θα κάνει μια ανακεφαλαίωση. Γιατί αυτοκτόνησε ο Συκουτρής; Από απωθημένη, έστω, ομοφυλοφιλία; Από ερωτική απογοήτευση; Από απόρριψη από το πανεπιστήμιο; Από αδυναμία να βρει στο γάμο του την εκλεκτή αγαπημένη του; Από τη χρόνια χρήση του Βερονάλ που έπαιξε ρόλο στην ηθική και σωματική κόπωση; Όποια απάντηση και αν δώσουμε, το γεγονός είναι ότι για την κλασική σκέψη αξίζει κανείς να πεθάνει.
Το βιβλίο είναι μικρό, αλλά πυκνό. Δείγμα σύνθεσης μύθου και γεγονότων με ποιητική γλώσσα, ανάλογη της σύνθεσης που επιχείρησε ο Συκουτρής με επιστήμη και ποίηση. Ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το βιβλίο ως βιογραφία, ως ιστορική και κοινωνιολογική μελέτη εποχής, ως περιπέτεια των φιλολογικών μας πραγμάτων, ως πνευματικό κέντρισμα, γενικώς. Και αφού το διαβάσει, θα επανέλθει για να τα απολαύσει όλα αυτά στην αρμονική τους σύνθεση.
Στο «Υστερόγραφο» ο συγγραφέας μας ενημερώνει πώς εργάστηκε και πώς συμπλήρωσε με το μύθο τα ιστορικά γεγονότα, ποια βιβλία έλαβε υπόψη του, ποιοι τον βοήθησαν. Θα προσθέσω κι εγώ ένα Υ.Γ. για να θυμίσω μερικές παρόμοιες ηρωικές εξόδους από τη ζωή, όταν αυτή γίνεται αδιέξοδη.
Ο Λέων Σγουρός, ο ευγενής και ηρωικός Δεσπότης του Ναυπλίου, της Κορίνθου και του Άργους, που αντιστάθηκε, όσο μπόρεσε, στη λατινική κατάκτηση, έπεσε από τον Ακροκόρινθο στο τέλος του 1208 ή στην αρχή του 1209. Ο Περικλής Γιαννόπουλος, πάνω στο άλογο, καμαρωτός σαν κένταυρος και στεφανωμένος με αγριολούλουδα σαν ήρωας, αυτοπυροβολήθηκε στα νερά του Σκαραμαγκά, στις 10 Απριλίου του 1910, ήταν 41 ετών. Ο Κώστας Καρυωτάκης, ποιητής από καλή γενιά, αυτοπυροβολήθηκε έξω από το Κάστρο της Πρέβεζας στις 21 Ιουλίου το 1928, ήταν 32 ετών. Ο «υπερήφανος μέσα εις το άβατον τέμενος της μοναξιάς του» Συκουτρής, αυτοκτόνησε με υπερβολική δόση Βερονάλ στις 21 Σεπτεμβρίου το 1937, ήταν 36 ετών. Ο Δημήτρης Λιαντίνης εξαφανίστηκε στον Ταΰγετο το 1998. Τα οστά του βρέθηκαν το 2005 και μεταφέρθηκαν στο παραθαλάσσιο κοιμητήριο των αρχαίων Κεχραιών, στους πρόποδες του Ακροκόρινθου. Ήταν 56 ετών. Πλην του Λέοντος Σγουρού, οι άλλοι ήταν άνθρωποι των Γραμμάτων, λάτρεις της αρχαιότητας και απογοητευμένοι από τη σύγχρονή τους πραγματικότητα. Το σύστημα αιμοβόρο χρειάζεται αίμα και όχι Αρχαία Ελληνικά, γι’ αυτό όσο περνούν τα χρόνια οι ανθρωπιστικές σπουδές μειώνονται στα σχολεία, για να προφυλάξουν από την αυτοκτονία τους Νεοέλληνες φιλολόγους και μη, όπως τεκμαίρεται !
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
