Χρύσα Βλάχου, Η Ταραχή του Νόστου, Θερμαϊκός, Θεσσαλονίκη 2015.
Θα ξεκινήσω από το τίτλο του βιβλίου. Η Ταραχή του νόστου, μιας πολύ-επιθυμούμενης επιστροφής, δηλαδή, αλλά επιστροφή σε ποιο τόπο και σε ποια πατρίδα; Σε μία ενδοχώρα του φαντασιακού, ίσως, όπου τα πάντα λειτουργούν με όρους ονείρου, μέσα σε ένα όνειρο ήδη, και της οποίας η γραμματική και το συντακτικό υπαγορεύονται από τους κανόνες μιας άλλης, υποσυνείδητης πραγματικότητας, που όμως φέρει εντός της το «Φροϋδικό Υπόλειμμα» της μέρας –που βρίθει εικόνων των προσφυγικών ημερών μας– της εμπειρίας και του συναισθήματος, ως αποτέλεσμα της εγγενούς του ανθρώπινου υποκειμένου επιθυμίας που το αυτοκαθορίζει, αλλά και το ετεροκαθορίζει ταυτόχρονα. Όμως, φέρει εντός της και τα ίχνη του τραύματος, της ψυχικής επένδυσης στον Άλλο εκτός μας, αλλά και σε εκείνον που μας κατοικεί ένδον, εκείνο το ζώο των πολλαπλών εαυτών που κατοικοεδρεύει μέσα μας. Έχουμε να κάνουμε δηλαδή, με μια εσωτερική τοπιογραφία και τοπογραφία, μια τοιχογραφία, ίσως, που προσιδιάζει στην όποια πραγματικότητά μας, με τρόπο ανάστροφο και υπερρεαλιστικό ή σουρεαλιστικό, εν είδει ταξιδιού σε τόπο και χρόνο εντελώς ακαθόριστο και μη συμβατικό. Εκεί, όπου οι φαινομενικά αντίθετοι κόσμοι ονείρου και πραγματικότητας μετασχηματίζονται σε ένα είδος απόλυτης ή εναλλακτικής πραγματικότητας, σε μία υπερ-πραγματικότητα με όχημα το συνειρμό, την παντοδυναμία του ονείρου και το παιχνίδι της σκέψης, που όμως στην πράξη και στο παιχνίδι της γραφής και της τέχνης γενικότερα, δεν μπορεί παρά να είναι αυθόρμητo μεν, αλλά, ταυτόχρονα, δουλεμένο με την δέουσα μελετημένη λεπτομέρεια. Μέσα σ΄ αυτό το πλαίσιο της έλλειψης συνόρου μεταξύ αφηρημένου και συγκεκριμένου, πραγματικού και φαντασιακού, συνείδησης και ασυνειδήτου, το ποιητικό υποκείμενο χαρακτηρίζει τον παλίνδρομο νόστο του ταραγμένο και επιχειρεί να εκφράσει την αλλόκοτη φύση της έννοιας του «σκέπτεσθαι» και του «εν τω κόσμω είναι» ως σκεπτόμενο, μεν, αλλά πάντα διχασμένο ον.
Υπό το κράτος αυτού που θα ονομάζαμε συνειρμική γραφή, λοιπόν, η νέα δουλειά της Χρύσας Βλάχου είναι μια συλλογή μικρών πεζών με έντονο το υπερρεαλιστικό στοιχείο τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν με τον αμφιλεγόμενο και εισέτι αδόκιμο όρο πεζοποιήματα, ωστόσο στη συλλογή υπάρχουν και ορισμένα έμμετρα ποιήματα σε ύφος που θυμίζει τις γνωστές μας παραλογές στο 2ο μέρος της συλλογής, το οποίο φέρει τον τίτλο «Τρεις μονόλογοι και μία Ιστορία». Η μορφή, και η θεματική (ή το περιεχόμενο) των κειμένων χαρακτηρίζεται συνολικά από συντομία, αλλά και από μία ιδιάζουσα ενότητα, μέσω μιας έντονης συμπύκνωσης των εκφραστικών τρόπων της παραδοσιακής ποιητικής, τα οποία αντικαθίσταται, ή υποκαθίσταται, από ένα είδος εσωτερικού ρυθμού που παράγει μία σειρά νοημάτων, τα οποία απαιτούν σύνθετο στοχασμό από την πλευρά του αναγνώστη και της αναγνώστριας, αφού αμφότεροι συνειδητοποιούν ότι το ασυνείδητο είναι εν πολλοίς συνυφασμένο με τη δυναμική της λογοτεχνίας γενικότερα και το βάθος της ποιητικής εικόνας ειδικότερα. Έτσι, αλλάζει ριζικά η συνθήκη της ανάγνωσης, αφού το φιλολογικό ιδανικό της ακρίβειας και της αντικειμενικότητας τίθεται υπό αίρεση και το εν λόγω ταξίδι της επιστροφής διενεργείται με τους δικούς του όρους. Υπάρχουν ακόμη συχνές αναφορές του γράφοντος υποκειμένου στον ίδιο το γλωσσικό κώδικα, στο ίδιο του το εκφραστικό μέσον του δηλαδή, και στην έλλειψη που το χαρακτηρίζει, αφού ως γνωστόν, κάθε που η γλώσσα επιχειρεί να εκφράσει την επιθυμία, ταυτόχρονα με την παραγόμενη έλλειψη, πάντα αναδύεται και μία περίσσεια, ένα λανθάνον άρρητο περίσσευμα, που υποφώσκει υποδορίως, σε ό,τι παραμένει ανείπωτο στο κείμενο, με αποτέλεσμα πάντα είτε κάτι να λείπει, είτε να περισσεύει: «Πάντα κάτι λείπει, Ένα πρόσωπο ή ένα τραγούδι», διαβάζουμε στον τελευταίο στίχο του 1ου κειμένου, που επαναλαμβάνεται και στο αμέσως επόμενο κείμενο. Και στη σελίδα 14 διαβάζουμε: «Αγάπησέ με Εριφύλη/χρειάζομαι/το Φ για τη φωτιά και το ήτ(τ)α σου.»
Στα κείμενα υπάρχει σχέδιο, ένας παράλογος σχεδιασμός πραγμάτων. Γέμει εικόνων αυτός ο ταραγμένος νόστος, εικόνες διφορούμενες, αμφίσημες έως και πολύσημες μέσα από μια κατακερματισμένη σχέση πραγμάτων, λέξεων και συμβόλων. Ασαφείς ως προς το νόημα του εξωτερικού κόσμου, περιλαμβάνουν και ανακαλούν αντιφάσεις και αντιθέσεις, συμπυκνώνουν πολλά νοήματα, περιέχουν διπλές εικόνες, σημαίνουν το εφιαλτικό ταυτόχρονα με το ειδυλλιακό, το φανταστικό και το ασυνήθιστο μέσα στο συνηθισμένο. Όλα αυτά μας παραπέμπουν στο όνειρο, φυσικά, που ενισχύεται από φροϋδικά σύμβολα, από μια αίσθηση επικείμενης καταστροφής, από μια εφιαλτική ακινησία, αλλά, ταυτόχρονα, και από μία απεγνωσμένη πάλη για το αντίθετό της, καθώς και από έννοιες όπως το πάσχον σώμα, ο ευνουχισμός, η αποσύνθεση, καθώς και από βιομορφικά σχήματα, ρευστά υλικά και φυσικά στοιχεία υπό μορφή απειλής, αλλά και υπό μορφή λύτρωσης, που προσλαμβάνουν και ενδύονται το όποιο νόημά τους μέσα από το όνειρο:
Tα παιδιά γύρισαν. Έφεραν κομμάτια φως απ’ τη στεριά. Τ’ άλειψαν πάνω τους. Φεγγοβολούσαν. Ήρθαν οι γυναίκες, ρωτούσαν…τι είναι; -φως… είπαν. Και εκείνες αλαφιάστηκαν. Τα ΄πιασαν απ’ την ουρά – σαύρες είναι… και τις πέταξαν στη θάλασσα. Τα παιδιά κρατήθηκαν απ’ την ουρά τους. Όταν αναδύθηκαν είχαν σώμα ερπετού και κεφάλι ανθρώπου. Σάστισαν ο μάνες τους έκοψαν το κεφάλι.
-Κακό όνειρο, είδα.
-Μη το μηνάς. (σελ. 27)
Το ταραχώδες ταξίδι της επιστροφής ξεκινά ως μία αναπαράσταση. Ως ένα ταξίδι με τρένο, με «λέξεις που γίνονται τοπίο» μέσα από μία έλλειψη, μία απώλεια, που φέρει μέσα της τη σύγκρουση, αφού «ό,τι χτίζεται και ριζώνει είναι αφορμή για σύγκρουση» (σελ. 29) σύμφωνα με το ποιητικό υποκείμενο» που μας/με προτρέπει, πάντως, εμένα την αναγνώστρια, απευθυνόμενο ταυτόχρονα και στον εαυτό του: «Να εμπιστεύεσαι το κάθε στάδιο απώλειας. Ακούς πιο καθαρά τον εαυτό σου, σου λέω» (σελ. 28). Η κυκλική γραμμικότητα της απώλειας μέσα από μία διαρκή επανάληψη σηματοδοτεί, λοιπόν, αυτό το νόστο, που φέρει πάντα μέσα του τη νοσταλγία, αλλά και το τραύμα και συνακόλουθα και την ταραχή. Ανάστροφα, σαν σε όνειρο, ξεδιπλώνεται το τοπίο της έλλειψης και της επιθυμίας, των πολλαπλών εαυτών. Οι λέξεις, ωστόσο, δεν γίνονται μόνο τοπίο, αλλά και αέρας, φωτιά νερό και άμμος (τα πρωταρχικά φυσικά στοιχεία), ενώ ο καθρέφτης είναι πάντα εκεί ως επιβεβαίωση της ύπαρξης στο συμβολικό και στην επιθυμία του Άλλου. Το δε νερό κυριαρχεί ως μακρινή ανάμνησης μιας πρότερης προ-συμβολικής κατάστασης. Στην ποίηση της Βλάχου η ανάγκη ξυπνάει την πρόθεση ως απαίτηση, αφού αν αφαιρέσουμε, αν διεκδικήσουμε και λάβουμε ή αν μας δοθεί το αναγκαίο από το απαιτούμενο, μας μένει πάντα το ζητούμενο, το επιζητούμενο, δηλαδή η μετωνυμική επιθυμία για το επόμενο, και αυτό είναι μια αέναη διαδικασία για το ζων, όπως και για το γράφον υποκείμενο, που όσο υπάρχουν λέξεις πρέπει να τις λέει, να παίζει μαζί τους.
Από το κέντρο του συνειρμικού νόστου προβάλλει και παρεμβάλλεται διαρκώς, μία ιδιαίτερα σημαντική παρουσία/περσόνα που υφαίνει το δικό της παράλληλο αφηγηματικό ιστό μέσα στο υγρό στοιχείο που την περιβάλει και οπτικώς στις δικές της, εντελώς ξεχωριστές κειμενικές εμφανίσεις. Είναι η φιλότεχνος υφάντρα Ανναΐς, που ως αράχνη και ως αίλουρος, ως το ζώο, ίσως, που μας κατοικεί, διαπλέκει το δικό της αρχετυπικό μύθο-αφήγημα, αντικαθιστώντας «το θεό με δαίμονα.» (σελ. 15) Τραγουδάει, διπλασιάζεται κι ανακαλεί αρχέτυπα για να υπάρξει στον καθρέφτη της και στον δικό μας, ενώ επανεμφανίζεται ως δραματοποιημένη παρουσία στο δεύτερο μέρος της συλλογής και συνομιλεί με τις ίδιες της τις μεταμορφώσεις ως Ινώ, που παρηχεί το Ανναΐς, αλλά και ως Ανθυλίς, ως Εριφύλη, ως Ελβίρα και ως Μελισσινή, με το υγρό σύμφωνο Λ να παρηχεί και εδώ. Το όλον, παραπέμπει στη φαντασίωση της λεγόμενης ενδομήτριας ζωής (intra-uterine life), της επιθυμίας, δηλαδή του γράφοντος υποκειμένου επιστροφής στην μητρική χώρα και σε μια πρότερη, ευδαίμονα κατάσταση αδράνειας και μακαριότητας, όπως την περιέγραψε ο Freud στο Πέρα από την Αρχή της Ηδονής (Beyond the Pleasure Principle, 1920), επιθυμία που ενέχει, σύμφωνα με το Freud, την ενόρμηση του θανάτου, η οποία αντιτίθεται σε αυτήν της ζωής και που οργανώνει και ίσως υπερτερεί κάθε άλλης ενόρμησης, προκειμένου το ανθρώπινο υποκείμενο να απαλλαγεί από το διχασμό και το άγχος που επιφέρει η κουλτούρα και το συμβολικό σύστημα.
«I think where I am not, therefore I am where I do not think.» «Σκέφτομαι εκεί όπου δε βρίσκομαι γι’ αυτό και είμαι εκεί όπου δεν σκέφτομα» μας είπε ο Λακάν. H απατηλότητα του Καρτεσιανού «σκέφτομαι άρα υπάρχω», που δηλώνει την φαινομενικά αδιαμφισβήτητη φύση της έννοιας του «σκέπτεσθαι» και του «υπάρχειν» εις τον κόσμο ανατρέπεται πολλαπλώς στα εν λόγω κείμενα της Βλάχου, μια και φαίνεται να επιβεβαιώνει το γεγονός ότι εκτός από σκεπτόμενα όντα, διάγουμε τον βίο μέσα στο δίπολο κουλτούρα-φύση ως λαθρόβια πνεύματα, αλλά και ως ποικιλοτρόπως πάσχοντα σώματα που αγωνίζονται να ερμηνεύσουν τον αυθεντικό(;) εαυτό τους με απώτερο όραμα την κατάκτηση ενός υπέρτατου βαθμού πληρότητας. Αλλά τί εστί αυθεντικός εαυτός, τελικά, και πόσο πλήρης μπορεί αυτός να υπάρξει; Την απάντηση μας τη δίνει η Χρύσα με το δικό της τρόπο όταν λέει ότι «ο μικρός άνθρωπος βρέθηκε στο εσωτερικό όμικρον», αλλά πάντα εκεί βρισκόταν, βρίσκεται και θα βρίσκεται εσαεί, εν κινήσει α-κινητοποιημένος στο πρωταρχικό, και τελικά απολεσθέν φωνήεν/αντικείμενο της επιθυμίας, που στην ψυχανάλυση το λέμε και μικρό α (the little object a) και που αενάως θα αναζητάει σε λογής-λογής πολιτιστικά και βιολογικά υποκατάστατα μέσα από τη διαμεσολάβηση του συμβολικού συστήματος. Για το λόγο αυτό, και σύμφωνα και με την προτροπή του γράφοντος υποκειμένου, δεν σκοτώνουμε το όποιο ζώο μέσα μας, απλά το αποδεχόμαστε και προσπαθούμε να διαχειριστούμε την ύπαρξή του, την ύπαρξή μας, δηλαδή:
Μονόλογος ΙΙΙ
Με κίτρινο της συλλαβής
Λερώθηκε το σύμπαν
Κι ακούω μια φωνή…
-Μην πουλάς το τομάρι πριν σκοτώσεις το ζώο.
Ινώ…
Κληματόβεργες ριζώνουν
Στον ουρανό
Με κάθε παράκληση
Δική μου
Ή δική σου
-Μη σκοτώσεις το ζώο… (σελ. 66)
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Alexander Jansson.]
