Στο κείμενο ενός πανάρχαιου αιγυπτιακού παπύρου, που χρονολογείται από το 2000 π. Χ. και το οποίο, σύμφωνα με την Unesco, είναι ένα από τα αρχαιότερα γραπτά μνημεία του πολιτισμού, διαβάζουμε την γκρίνια ενός φιλόδοξου συγγραφέα της εποχής του Φαραώ Σέσοστρις: «Ας είχα κάτι πραγματικά καινούργιο να πω, κάτι που να μην είναι αναμάσημα των λόγων των προγόνων. Όσο όμως κι αν ψάξω, αλίμονο δε βρίσκω τίποτα. Τίποτε νέο δεν υπάρχει. Όλα έχουν ειπωθεί».
Και αυτά τα λόγια έχουν γραφεί 6000 χρόνια πριν. Ο άνθρωπος άρχισε να αφηγείται ιστορίες μέσα στα σπήλαια της Αλταμίρας. Εν τω μεταξύ ανάμεσα στον άνθρωπο του Κρομανιόν και αυτόν του Αϊνστάιν έχουν συμβεί συγκλονιστικά γεγονότα· έζησαν δημιουργοί, όπως ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Σαίξπηρ, ο Γκαίτε. «Όποιος λοιπόν αναζητά την ανείπωτη ιστορία, αναζητά την ουτοπία. Οι ιστορίες δεν είναι παρά παραλλαγές αρχέγονων μύθων που επανέρχονται με διαφορετική μορφή, για να αφηγηθούν ουσιαστικά ανθρώπινα ζητήματα».
Ένα από τα ουσιαστικά ανθρώπινα ζητήματα είναι και αυτό του θανάτου. Η Φωτεινή Βασιλοπούλου στη νέα της ποιητική συλλογή, Αμείλικτο νερό, από τις «Εκδόσεις των Φίλων», καταπιάνεται με το ζήτημα αυτό. Αφιερωμένο στη μνήμη τεσσάρων γυναικών το έργο αποτελεί μνημόσυνο (memorial) προς τιμήν των αγαπημένων προσώπων. Ο ελεγειακός του τόνος συνάδει με το αίσθημα του τραγικού ρεαλισμού, τη συνειδητοποίηση της τραγικότητας της ζωής, που οδηγεί σε σαρκαστικούς τόνους. Θεματική της συλλογής αποτελούν επίσης η ζωή στην πόλη, οι πρόσφυγες, οι άστεγοι, η γυναίκα, το ζήτημα του χρόνου, η μνήμη. Αλλά και η ίδια η ποίηση, η δημιουργία.
Το Αμείλικτο Νερό συνομιλεί με τους ρομαντικούς ως προς την θεματική των τάφων και των ερειπίων. Συνομιλεί με τους μοντερνιστές, κυρίως με τον Έλιοτ. Συνομιλεί όμως και με την ποίηση του Καρυωτάκη ως προς τη θεματική του θανάτου και το αίσθημα της ματαιότητας, τα ποιήματα ποιητικής (περισσότερα από τα μισά ποιήματα του Καρυωτάκη είναι ποιήματα ποιητικής), τη σαρκαστική διάθεση απέναντι στην ποίηση αλλά και τις θεματικές αντιθέσεις (π. χ. δυστυχισμένο παρόν – ευτυχισμένο παρελθόν).
Η κοσμοαντίληψη του Καρυωτάκη είναι μηδενιστική. Αφορά την παραδοχή του κοσμικού Τίποτε. Του Απόλυτου Μηδενός. Η άποψη συνδέεται με τη συνείδηση της τραγικότητας του κόσμου και ακολουθείται από την επιλογή του θανάτου έναντι της ζωής (αυτοχειρία). «Μελέτη θανάτου» ονόμασαν το τελευταίο του ποίημα «Πρέβεζα» το οποίο δημοσιεύτηκε μεταθανάτια και θεωρήθηκε προμήνυμα της αυτοκτονίας του. Η ποίηση της Βασιλοπούλου με θέμα της την απουσία και τον θάνατο (φυσικό ή ψυχολογικό) είναι ποτισμένη από την ίδια ειρωνική διάθεση στο θέμα της αυτοκτονίας ως έσχατης λύσης.
Γενέθλια
Έξω έχει πίκρα, είπε με
δύναμη κι έκλεισε την πόρτα.
Μέσα χιόνιζε.
Κάθισε κάτω από το πιο παγωμένο δοκάρι
εκλιπαρώντας τον ουρανό του ταβανιού
για μια θανατηφόρα χιονοθύελλα.
Η θερμοκρασία ψυχρό άζωτο.
Σε παγωμένους χανόταν λαβυρίνθους.
Μόνο η σκέψη του ανάσαινε ακόμη.
Βαριά.
Στην τούρτα σαρανταπέντε κεράκια.
Το τελευταίο που σκέφτηκε πριν φυσήξει ήταν
μπαμ.
Ένα σαρανταπεντάρι εκπυρσοκρότησε.
Τώρα νεκρός, παγωμένος ολόκληρος.
Η ποιητική των ερειπίων και των τάφων είναι στοιχείο του ρομαντικού κινήματος. Τους στίχους της Φωτεινής Βασιλοπούλου κατακλύζουν εικόνες από παγωμένα μέλη, χλωμά πρόσωπα κίτρινα σαν τον ήλιο, τοπία έρημα, νεκροταφεία, νυχτερίδες, άδειες παραλίες. Σπαρακτική η ομορφιά των νεκρών, αμείλικτο νερό φαρμάκι στάζουνε οι φλέβες, έρωτας θάνατος, γυαλιστερά μαύρα πουλιά, θρυμματισμένα οστά πρώην εραστών, ματωμένες κοκκινοσκουφίτσες, κεραμιδόγατοι με δόντια αιχμηρά, αιματηρά. Βρίσκουμε όμως και στίχους που ερωτοτροπούν με την ποίηση του Καρυωτάκη.
Οι δανεικές αυτόχειρες ψυχές
Νεκροταφείο έγινε το μπαλκόνι μου
λεπιδοπτέρων.
Τι τα ωθεί μέχρις εδώ να ΄ρθουν ν΄ αυτοκτονήσουν;
Βραδιές χωρίς φεγγάρι φέγγουν χρώματα
κι η πούδρα τους σμαλτώνει το σκοτάδι.
Άπειρο κάλλος πλέει μεσοπέλαγα
καθώς
ψυχορραγούν τ΄ απόβραδα αργά με τόση χάρη.
Ιδανικές αυτόχειρες ψυχές.
Δείχνουν η ομορφιά μπροστά στον θάνατο
πώς υποκλίνεται
με όρθια δικάταρτα φτερά ιστιοφόρα.
Παλαιότεροι ποιητές, όπως ο Παλαμάς και ο Σικελιανός, στην εποχή του Καρυωτάκη, μιλούσαν για τις υπερβατικές ιδιότητες της ποίησης. Ο Καρυωτάκης χλευάζει την άποψη αυτή. Τα ποιήματα ποιητικής του αναφέρονται στην αδυναμία της ποίησης να αποτρέψει την αδιέξοδη σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα. Ειρωνικός και (αυτο)σαρκαστικός ο τρόπος παρουσίασης της ποίησης ως δραστηριότητας που έχει απολέσει την κοινωνική της λειτουργικότητα. Το ίδιο αίσθημα βρίσκουμε και στη συλλογή Αμείλικτο Νερό της Φωτεινής Βασιλοπούλου.
Τάφρος
Πάντα ανοιχτή η ποίηση σαν τάφρος.
Τα όνειρά μας αγκαλιάζει στοργικά.
Της φτύνουμε άχαρες λέξεις, στίχους αντιχαρίζει σκοτεινούς.
Χαμογελά καρτερικά
μέχρι να βάλουμε τελεία
στον καταληκτικό μας στίχο, τον καταπληκτικό.
Τα μάτια κλείνουμε ανακουφισμένοι.
Οίηση εισπνέουμε
από την ποίηση συγκλονισμένοι
με τη μοναδικότητα του θέματος, του στίχου, του ρυθμού.
Σίγουροι για τον έπαινο
την αναγνώριση των ομοτέχνων
προπάντων των αναγνωστών
σε διαδίκτυο, παρουσιάσεις και βραβεία.
Μα πριν προλάβουμε απ΄ το θαύμα να ξυπνήσουμε
το μάτι της ανάποδα γυρνά
μας στροφαλίζει
σε οίνοπα πνιγόμαστε νερά.
Εκεί το ποίημα θα καταλήξει.
Και πιο πολύ πονά
το ξέρουνε και τα σκυλιά πως
πάντα η ποίηση ανοιχτή
φρεσκοσκαμμένος τάφος
έτοιμος μέσα του να μας ρουφήξει.
Σίγουρη η αποσύνθεση
σαρδόνια γαβγίζουν –και δαγκώνουν– τα σκυλιά.
Οπωσδήποτε η Φωτεινή Βασιλοπούλου διαφοροποιείται μορφολογικά από τον ποιητή, εφόσον χρησιμοποιεί τον ελεύθερο αλλά ρυθμικό στίχο, μοντέρνες δηλαδή υφολογικές τεχνικές, ενώ ο Καρυωτάκης την αυστηρά έμμετρη ποίηση, με τον ιαμβικό ρυθμό, τα στροφικά συστήματα και την ομοιοκαταληξία. Συγγενεύει όμως με τον Καρυωτάκη στην ανομοιογένεια του γλωσσικού υλικού, εφόσον αναμειγνύει τύπους της καθαρεύουσας στη δημοτική.
Εις θέσιν «Ερημία»
Ακουμπά το κεφάλι εις θέσιν «Ερημία»
κοιμάται σε κοχύλι
αγκαλιά με τον παφλασμό
ζει τη σιωπή
της κάθε ημέρας
συναρμόζει το άφατο.
Ξαναγράφει τη ζωή
από το τέλος.
Χωρίς λόγια.
«Πεφίμωσο», είπεν ο Κύριος.
Ερημία λοιπόν. Χωρίς λόγια.
Συνάφειες με τον Καρυωτάκη και τους ποιητές του μεσοπολέμου μπορούμε να βρούμε και στον τόνο του μελαγχολικού λυρισμού, την οξυμμένη κραυγή απελπισίας που διακρίνει το έργο, τη ρεαλιστική και (αυτο)σαρκαστική διάθεση.
Παράλληλα όμως η Βασιλοπούλου έλκεται από τη μοντερνιστική τεχνοτροπία. Οι εικόνες θανάτου και αποσύνθεσης της φύσης, που αντιπαραβάλλονται με το –εξίσου– ρημαγμένο τοπίο της Αθήνας, παραπέμπουν στον μοντερνιστή ποιητή Τόμας Έλιοτ (1888-1965). Στο έργο του Έρημη Χώρα (Tomas Sterns Eliot, The Waste Land, 1922) ανάλογες εικόνες αποτυπώνουν την παρακμή του δυτικού πολιτισμού, την αλλοτριωμένη σύγχρονη ζωή. Σηματοδοτούν την αίσθηση διάσπασης του μοντέρνου ανθρώπου ο οποίος, απομακρυσμένος από τη συλλογικότητα και βιώνοντας τη ματαιότητα-θνητότητά του, έχει απολέσει την ασφάλεια ενός μεταφυσικού δόγματος.
Η απαισιοδοξία, το πέρασμα του χρόνου, η ματαίωση, αποτελούν κοινά στοιχεία του Έλιοτ με τους ρομαντικούς. Τα στοιχεία αυτά βρίσκουμε και στην ποίηση της Βασιλοπούλου, όπως και την απουσία μεταφυσικής παρηγορίας (πράγμα που ωστόσο δεν συμβαίνει στην ποίηση των ρομαντικών). Η διακειμενικότητα, η υπαινικτικότητα, η ελλειπτικότητα, η αυτοαναφορικότητα της ποίησης, αλλά και η μυθική μέθοδος, (αρχαίοι ή Βιβλικοί μύθοι αναδημιουργούνται με τρόπο σύγχρονο), διακρίνουν το έργο της Βασιλοπούλου και αποτελούν μοντερνιστικά στοιχεία.
Ούτε τ΄ όνομά της
Είπαν πράξη αντίστασης.
Η γυναίκα δεν άντεξε καταπίεση χρόνων.
Έκανε επανάσταση
μοναχά γυρνώντας το κεφάλι.
Μα πώς να μην στραφεί πίσω της;
Είχε αφήσει το τσουκάλι στην καυτή της θρακόβολη.
Τώρα στάχτη το σπίτι.
Και η σούπα καμένη.
Έκλαιγε τη σούπα περισσότερο απ΄ το σπίτι.
Τι κρίμα! Θα εισέπραττε έπαινο.
Την δοκίμαζε όταν χτύπησε την πόρτα ο άγγελος.
Πεντανόστιμη. Και τ΄ αλάτι όσο πρέπει.
Το αλάτι
τελευταία της σκέψη πριν στραφεί προς το σπίτι.
Τίποτε άλλο από τον νου της δεν πέρασε.
Τα λοιπά εικασίες
και αυθαίρετες αναλύσεις της Βίβλου.
«Αμείλικτο» το «Νερό» της Φωτεινής Βασιλοπούλου, αμείλικτος κι ο θάνατος. Η ραγισμένη φωνή του ποιητικού υποκειμένου γεννά μια ελεγεία. Ποιήματα «ιμπρεσσιονιστικού συμβολισμού του συναισθήματος: η αρνητική διάθεση δεν δηλώνεται ρητά, αλλά υποβάλλεται μέσα από τα θλιβερά πένθιμα φυσικά τοπία ή τα πράγματα που εικονοποιεί. Λεξιλογικός πλούτος και υπολογισμένη ακρίβεια στην έκφραση. Οι εικόνες άλλοτε αφηρημένες (ο έρωτας θάνατος, αναζητώντας την τεράστια νύχτα, το καφέ της μοναξιάς) ώστε να αποτυπώσουν το έρεβος, άλλοτε συγκεκριμένες (πέτρινοι οδοδείκτες) ώστε να αποδίδεται ρεαλισμός. Οπωσδήποτε εικόνες πρωτότυπες και σκηνοθετική δομή. Ποιήματα που μοιάζουν μικρά μονόπρακτα ή ταινίες τρόμου. Ποιήματα με παραμυθικά στοιχεία και σαρκαστική διάθεση.
Η Φωτεινή Βασιλοπούλου, στο έργο της Αμείλικτο Νερό, με στοιχεία ρομαντικά, καρυωτακικά, αλλά και μοντερνιστικά, καθρεφτίζει θέματα διαχρονικά και επίκαιρα, που ελκύουν τους αναγνώστες του καιρού μας· κυρίως την πικρή βεβαιότητα για το ανεύρετο της υπαρξιακής ισορροπίας.
Το εξώφυλλο και οι πίνακες ζωγραφικής της Φωτεινής Χαμιδιελή συνεισφέρουν στην όλη αισθητική και ποιότητα του βιβλίου.
Βιβλιογραφία
Βαρελάς, Λ. Βογιατζόγλου, Α. κ. ά. (2008). Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, 19ος και 20ός αιώνας (σσ. 319-330). Πάτρα: ΕΑΠ
Βλαβιανού, Α. Γκότση, Γ. κ. ά. (2008). Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου έως τον 20ό αιώνα τ. Β΄ (σσ. 254-256). Πάτρα: ΕΑΠ.
Π. Ιωσηφέλης, Προσεγγίσεις για την έννοια του θέματος, σημειώσεις ΕΑΠ.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
