Στην αρχή κάθε σχολικής χρονιάς ρωτάω τους μαθητές μου τι λογοτεχνικά βιβλία διάβασαν το καλοκαίρι. Κάποιοι δεν άνοιξαν βιβλίο στις διακοπές τους, τα τάμπλετ, το διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα έχουν απορροφήσει από νωρίς όλο τον χρόνο τους. Άλλοι έχουν διαβάσει κάποιο απ’ τα βιβλία-χιτ της εποχής, όπου πρωταγωνιστούν το Ημερολόγιο μιας ξενέρωτης και οι ιστορίες μυστηρίου. Φέτος όμως με εξέπληξαν δύο παιδιά της Α΄ Γυμνασίου, η Ιωάννα που είχε διαβάσει την τριλογία του Άρχοντα των δαχτυλιδιών του Τόλκιν και ο Άγγελος που πέρασε το καλοκαίρι του αγκαλιά με τη Μυστηριώδη νήσο. Το σχολίασα σ’ έναν φίλο και θυμήθηκε πως ως μαθητής της Ε΄ Δημοτικού είχε παρατηρήσει ότι στο συναρπαστικό βιβλίο του Βερν, σε άλλες μεταφράσεις ο σκύλος πνιγόταν και σε άλλες, με τη βοήθεια προφανώς κάποιου φιλόζωου μεταφραστή, σωζόταν –κι αυτό τον έκανε ν’ αγοράζει έκτοτε όλες τις εκδόσεις της Μυστηριώδους νήσου από περιέργεια για να εξακριβώσει την τύχη του.
Τα παιδικά βιβλία διαμορφώνουν τη ζωή μας. Θυμάμαι ότι έπαψε να μου αρέσει η Ντενεκεδούπολη του Μαρκόπουλου γιατί έτυχε να την ακούω στο αυτοκίνητο την ώρα που διάβαζα ένα πικρό βιβλίο για τη μικρασιατική καταστροφή. Ξέρω πως η ιδεολογική ηθικολογία βιβλίων (και κινηματογραφικών έργων) με απόλυτα καλούς και απόλυτα κακούς ήρωες, όπου στο τέλος πάντα νικούν οι πρώτοι, έχει επηρεάσει την αντίληψή μου για τον κόσμο. Θεωρώ πως στο τέλος το καλό θα επικρατήσει και γι’ αυτήν την κυριολεκτικά παράλογη, όπως αποδεικνύεται καθημερινά, προσμονή μιας ενθαδικής, μεταφυσικού χαρακτήρα ηθικής δικαίωσης φταίνε τα βιβλία. Βιβλία του Ιουλίου Βερν, του Καρόλου Ντίκενς, του Έκτορος Μαλό και τόσων άλλων που με διαπαιδαγώγησαν στο καλό –κι αυτό είναι σημαντικό για την ψυχή κάθε νέου ανθρώπου, παρ’ όλες τις μετέπειτα διαψεύσεις.
Διαβάζοντας με την κόρη μου
Πρόσφατα ξεκίνησα να διαβάζω κλασικά βιβλία με την κόρη μου –λέμε πάντα «ξαναδιαβάζω» όταν μιλάμε για τους κλασικούς, κάποιες φορές απλώς και μόνο από ντροπή, για να μην πιαστούμε «αδιάβαστοι»… Ήθελα να ξέρει ποιος είναι ο Γουλιέλμος Τέλος, ο Ιβανόης, ο Ροβύρος ο Κατακτητής, ο Φιλέας Φογκ. Ξεκινήσαμε, λοιπόν, με τον Τομ Σώγιερ του Μαρκ Τουαίν σε μια παλιά έκδοση του 1953 και σταματούσαμε κάθε λίγο γελώντας με τις σκανταλιές του άτακτου σκασιάρχη (εγώ γλεντούσα κρυφά τα θαυμάσια ελληνικά του μεταφραστή Ι. Καλαϊτζή). Τώρα αδημονεί για τον Χωκ Φιν. Διαβάσαμε και τον Πρίγκηπα και φτωχό, αλλά και τα βιβλία του Ντίκενς Δαυίδ Κόπερφιλδ και Όλιβερ Τουίστ (αγαπημένου συγγραφέα του Ντοστογιέφσκι, αλλά και του Παπαδιαμάντη) και είδαμε πόσο δύσκολα ζούσαν τα εργαζόμενα φτωχόπαιδα του 19ου αιώνα –η παιδικότητα είχε ανακαλυφθεί τότε μόνο για τις μεγαλοαστικές οικογένειες. Ήθελα, επίσης, να ξέρει ποιος είναι ο Ροβινσώνας Κρούσος ώστε να μπορέσουμε κάποτε να συζητήσουμε μαζί γιατί ο Ροβινσώνας είναι ο κεντρικός ανθρωπολογικός τύπος ενός αισιόδοξου πολιτισμού που, επηρεασμένος από τον Διαφωτισμό, πιστεύει ακράδαντα ότι ο άνθρωπος φέρει την πρόοδο μέσα του και όπου βρεθεί δημιουργεί με τη βοήθεια της τεχνολογίας μικρά θαύματα. Έτσι, ξεκινήσαμε με λαχτάρα και την Οικογένεια Ελβετών Ροβινσώνων του Γιόχαν Ντέιβιντ Βυς, οπότε διαπίστωσα με έκπληξη μαζί της –ή μάλλον η ίδια μου το υπέδειξε– ότι οι ήρωες του βιβλίου σκοτώνουν χωρίς δεύτερη σκέψη όποιο άτυχο ζώο βρεθεί στο διάβα τους προκειμένου να εξασφαλίσουν τροφή για τους δύσκολους μήνες –καλή αφορμή για να μιλήσουμε και για την αποικιακή αντίληψη των πουριτανών αποίκων του Νέου Κόσμου. Της υποσχέθηκα να διαβάσουμε στη συνέχεια και τα Δυο χρόνια διακοπές του Ιουλίου Βερν και μετά από κάποιον καιρό τη σκληρή εκδοχή των ροβινσώνων, τον Άρχοντα των μυγών του Γουίλιαμ Γκόλντιγκ –και τα δύο, άλλωστε, έχουν ως πρωταγωνιστές τους παιδιά. Διαβάσαμε και το Παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα, σε κάποια σημεία που έβλεπα τις ομοιότητες της κατεστραμμένης χώρας του βασιλιά Αστόχαστου με το σήμερα της έλεγα να συνεχίσει εκείνη την ανάγνωση, εμένα μ’ έπαιρναν τα δάκρυα.
Τα παιδικά βιβλία, ειδικά τα κλασικά, αληθινά διαμορφώνουν τη ζωή μας. Πολλοί ειδικοί θα μας πουν ότι από παιδαγωγική άποψη είναι λάθος να προσπαθείς να επιβάλεις τις δικές σου αναγνωστικές προτιμήσεις –κι αυτό ισχύει, ασφαλώς, αν δεν είσαι αποφασισμένος να είσαι μαζί με τα παιδιά σου στο διάβασμα κι αν δεν ξέρεις πώς να τους μεταδώσεις τον ενθουσιασμό σου. Καλό είναι πάντως να ξέρουμε ότι τα παιδιά λειτουργούν μιμητικά: αν όλη την ώρα βλέπεις τηλεόραση, απασχολείσαι με το κινητό σου και δεν σε βλέπουν ποτέ βυθισμένο στις σελίδες ενός μυθιστορήματος, ενός δοκιμίου ή ενός ποιητικού βιβλίου, δεν μπορείς ν’ απαιτείς να διαβάσουν ούτε να μεμψιμοιρείς για την κατάντια του σημερινού εκπαιδευτικού συστήματος.
[Δημοσιεύτηκε στο Έθνος της Κυριακής, στις 3.9.2018.]
