Η ελληνική κοινωνική διάρθρωση είχε στις παραμονές του 1821 έναν χαρακτήρα μεταβατικής κοινωνίας. Δεν ήταν δηλαδή δεμένη με τη γεωργία και η οικονομία της δεν ήταν αγροτική. Αυτό οφείλεται στο ότι οι Τούρκοι, μετά την πτώση του Βυζαντίου, πήραν όλα τα καλά παραγωγικά (πεδινά) αγροτικά κτήματα, αναγκάζοντας τους Έλληνες να καταφύγουν στα βουνά για να ζήσουν, αλλά και γι’ ασφάλεια. Η σύνθεση, εξάλλου, της οθωμανικής κοινωνίας και Κράτους επέτρεψε στους Έλληνες κατά τα χρόνια της υποδούλωσης να τραπούν σ’ άλλα επαγγέλματα μεταπρατικά, εμπορικά, ναυτικά, βιοτεχνικά κ.λπ. Έτσι δημιουργήθηκε μια μεταγροτική, μεταπαραδοσιακή, μεταβατική κοινωνία. Σ’ αυτή την εξέλιξη βοήθησε και το ότι οι Έλληνες είχαν διασπαρεί σ’ όλον τον γνωστό, τότε, κόσμο με ανθούσες κοινότητες και με νέα αξιοκρατική ηγεσία. Γιατί η παλαιά ηγεσία του Βυζαντίου –θέσεων και αγροτικού πλούτου– είχε με την κατάκτηση εξαφανισθεί, η πνευματική ηγεσία είχε μεταναστεύσει στη Δύση και μονάχα ο κλήρος έμεινε στην Ελλάδα, σαν φορέας της πνευματικής, και κάποτε, και της πολιτικής ηγεσίας. Τα ηγετικά στρώματα της Επανάστασης είχαν κερδίσει τη θέση αυτή με ατομικούς αγώνες κι είχαν γίνει άξιοι ηγέτες με προσωπικούς κινδύνους, θυσίες και αίμα. Κι αυτό ισχύει ανεξαιρέτως για όλους. Οι κοινότητες και τα σινάφια είχαν πάρει τη μορφή μιας ομαδικής «κοινωνιστικής» προσπάθειας, ενώ η ελληνική ταυτότητα, το γένος, έφτανε στα πέρατα του κόσμου, όπου βρίσκονταν «ψυχές της φυλής».
Με το νέο κράτος η πορεία προς τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό αντιστρέφεται. Οι γαίες των Τούρκων που περιήλθαν στο Κράτος και μοιράστηκαν, καταπατήθηκαν ή πουλήθηκαν, βοήθησαν στο να δημιουργηθεί μια νέα αγροτικής μορφής κοινωνία, δηλαδή μια παραδοσιακή κοινωνία που σημαίνει απλά ξαναγύρισμα προς τα πίσω. Περιορισμένοι ορίζοντες, δυσπιστία προς το νέο, άκρατη συντήρηση, υποταγή και συναλλαγή με το δοβλέτι και περιφρόνηση κάθε άλλης δραστηριότητας που δεν συνδέεται με τη γη, την εκτεταμένη οικογένεια και το Κράτος, είναι τα γνωρίσματά της. Η «καλή» γη δίνει πιο εύκολα και με λιγότερους κινδύνους εισόδημα και κύρος, αλλά και «δένει νου κι ανθρώπους». Χρειάστηκε ένας ολόκληρος αιώνας για να περάσουμε τα στάδια της εξέλιξης και να οδηγηθούμε ξανά στη μεταβατική κοινωνία των τελευταίων προπολεμικών χρόνων, που μας έφερε στην εκσυγχρονισμένη κοινωνία της εποχής μας. Δυστυχώς η εκσυγχρονιστική πολιτική του Χαρίλαου Τρικούπη απέτυχε, όπως κι η προσπάθεια εθνικής-κοινωνικής ολοκλήρωσης του Ελευθέριου Βενιζέλου.
[Ο Γ.Δ. Δασκαλάκης (1912-1994) ήταν καθηγητής Δημοσίου Δικαίου στην Πάντειο Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, συνταγματικός σύμβουλος της Βουλής, πρόεδρος του ΕΟΤ κ.ά.]
