«Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα»
Τίτος Πατρίκιος
Ένα από τα ασφαλέστερα καταφύγια στην εγκόσμια περιπέτεια του ανθρώπου για τη διοχέτευση του συναισθήματος και την απαγκίστρωση από τις απαιτήσεις της βιολογικής συντήρησης υπήρξε η Τέχνη. Εκφράζοντας βαθύτερες προσωπικές αλλά και κοινωνικές ανάγκες, οι ενασχολούμενοι με την Τέχνη επωμίστηκαν συχνά, το βάρος της αναζήτησης υπαρκτικού νοήματος, της εύρεσης οράματος για την αντιμετώπιση των καθημερινών προκλήσεων κερδίζοντας το θαυμασμό, εν γένει το σεβασμό. Έτσι, αρκετοί πιστεύουν ως σήμερα, ότι “εκλεπτυσμένες” δημιουργικές μορφοποιήσεις στην Τέχνη, όπως η Ποίηση στην οποία δίνεται μεγαλύτερο βάρος στο κείμενο, υπηρετούνται από ανθρώπους με διάθεση αυτοθυσίας, αυθυπέρβασης, γνωρίσματα απαραίτητα στην προοπτική να υλοποιηθεί το απαραίτητο ρυθμιστικό αντιστάθμισμα στις σύγχρονες προκλήσεις. Συνομολογείται όμως, από ευάριθμο πλήθος με διαφορετικές ιδεολογικές, αισθητικές κατευθύνσεις ότι στους παρόντες χρόνους η στάση των πνευματικών ανθρώπων δεν είναι η δέουσα, δεν βρίσκονται μπροστάρηδες στα αιτήματα της εποχής, την ανατροπή ενός αδιέξοδου κοσμοειδώλου.
Οι επιταγές του κυρίαρχου κοσμοειδώλου υπαγορεύουν τους όρους που πρέπει απαρέγκλιτα να τηρηθούν: απόλυτη προσήλωση στους προσωπικούς στόχους, υιοθέτηση του ιδεολογικού και συστημικού πλαισίου όπου αυτοί θα ευοδωθούν για την ολοένα και αυξανόμενη παραγωγικότητα εις βάρος του ελεύθερου χρόνου που προσλαμβάνεται, όπως αναφέρει ο Χορκχάιμερ (1) ως ένα διάστημα για την ανάκτηση του σφρίγους προκειμένου να επιστρέψει καθένας ανανεωμένος στο επιτήδευμά του. Παραμερίζονται συναισθηματικές εκδηλώσεις όπως ο αυθορμητισμός, η χαρά για τη ζωή ως αποκλίνουσες για την επίτευξη του αντικειμενικού σκοπού. Πολλάκις δε, στη δημόσια παρουσία, φυσική ή και με άλλους τρόπους όπως, στα μέσα μαζικής δικτύωσης, υιοθετείται ένα ύφος σοβαροφανές που επικυρώνει του όρους της δέουσας, κατά την ευρύτερη αντίληψη, προσήλωσης.
Στάση που συχνά, συγχέεται από το υποκείμενο και με εκείνην της ιδιωτικής του σφαίρας θυμίζοντας επιταγές από παραθρησκευτικές και πολιτικές οργανώσεις που πρέπει να ικανοποιηθούν, όπως σημειώνει ο Φουκώ, όχι με την παρέμβαση έξωθεν οργάνων αλλά υιοθετούμενες από το υποκείμενο ως απαραίτητη πρακτική (2). Τα παραπάνω συντελούν μεν στη λεγόμενη έξωθεν καλή μαρτυρία, αποκύημα της προτεσταντικής αντίληψης, βοηθώντας όμως, τα κακώς κείμενα να κρύβονται κάτω από το χαλί. Αποτέλεσμα: η συντήρηση του κυρίαρχου συστημικού πλαισίου. Επίσης, ως συνέπεια, παρατηρείται, η άγρα με ποικίλα μέσα για την αυτοπροβολή, η εσωστρέφεια, ο εγκλωβισμός της γόνιμης διοχέτευσης του συναισθήματος, μετατρέποντάς το συνήθως, σε θυμό.
Φύσει, οι νεώτερες γενιές που καλούνται να διαμορφώσουν τις νέες συνθήκες και τη ρήξη με τις καθεστηκυίες αντιλήψεις υιοθετούν ή φέρουν το θυμό ως τρόπο και μέσο. Απαραίτητος ο θυμός όταν βιώνεις μια περιρρέουσα ασφυκτική κατάσταση ακόμη κι ως μη άμεσα, αν έχεις την τύχη, εμπλεκόμενος όμως, για μην αρθρώνεται αδιέδοξα όπως και εν γένει το συναίσθημα, θα ήταν ωφέλιμο να συνοδεύεται από γνωρίσματα για τη γέννηση μια ρηξικέλευθης πρότασης. Η αισθητική καλλιέργεια και ο κριτικός νους είναι δυο από αυτά. Είναι παράταιρο να διαπιστώσεις από αρκετούς “πνευματικούς ανθρώπους” και δη στους νεώτερους, την άμβλυνσή τους ή τη διάθεση επιβολής τους μονοσήμαντα, συρρικνώνοντας το γνωστικό ορίζοντα, το περιθώριο πρακτικής εφαρμογής, τη δυνατότητα αβίαστης επιλογής που σέβεται την ετερότητα καθενός. Ως προς την αισθητική καλλιέργεια σε αρκετούς ποιητές, γίνεται αντιληπτό ένα κλίμα υπερφίαλου θυμού, μιας κυριολεκτικής και μεταφορικής “τσαντίλας”, εσωστρέφειας και ζοφερής ατμόσφαιρας επιβεβαιωμένης από οπτικοακουστικά και λεκτικά στοιχεία. Φωτογραφίες προσωπικές σε δημόσια θέα με ύφος πιο εξαγριωμένο και από τζιχαντιστές, πιο βλοσυρό από χιλίων καρδιναλίων, συνοδευόμενες από το απαραίτητο ως συνδήλωση, ερεβώδες περιβάλλον. Μουσικές επιλογές που διαμορφώνουν ένα κλίμα μάλλον, σκοτεινό. Μονομερής τρόπος εκφραστικής που επιζητεί περισσότερο να συγκρατήσει το κοινό του με ανάλογες προσλαμβάνουσες παρά να διανοιχθεί σε μια ευρύτερη βάση. Παρόμοια αισθητική και ως προς τους χώρους συγκέντρωσης, “ψυχαγωγίας”. Το λεγόμενο underground κατέστη συρμός, με στοιχεία μονάχα από ένα τεχνητό, αστικό περιβάλλον εκλιπόντων των φυσικών. Σίγουρα, η πνευματική κοινότητα, οι άνθρωποι της Ποίησης π.χ. έχουν σε όλες τις εποχές τις προσωπικές τους προτιμήσεις, μια κοινότητα αισθητικής αντίληψης όμως, επισημαίνεται ότι στις μέρες μας, αυτές τείνουν να συγκροτήσουν μια κλειστή κάστα, έναν τρόπο επιβολής ακόμη και του πώς κάποιος στον κύκλο θα ψυχαγωγηθεί και που. Και γνωρίζουμε, από ποικίλα ιστορικά παραδείγματα ότι η επιβολή των χώρων και του τρόπου διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου συνδήλωνε μια κλειστή αντίληψη, άλλοτε με χροιά ολοκληρωτισμού, άλλοτε με μιαν ατμόσφαιρα ερμητικής και μηδενιστικής τάσης. Το αυτό ισχύει, αν δεν αστοχούμε να κάνουμε τη διάκριση (προσωπικά, με ενοχλεί η αβίαστη κατηγοριοποίηση) και σε ομάδες ανθρώπων “μη πνευματικών”. Μήπως, έτσι ευνοείται το συστημικό “διαίρει και βασίλευε”;
Δεν είμαστε μάρτυρες ότι ζούμε από την καθημερινή τριβή, σε ένα πολωμένο και αδιέξοδο κλίμα όπου κατισχύει η εξυπηρέτηση ατομικών αναγκών, η σκοπιμότητα συγκεκριμένων ομάδων; Τραγουδιστές του εντέχνου ως παράδειγμα, που κόπτονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα αλλά δεν καταβάλλουν φόρους, αδιάπαυστη άγρα της προσωπικής προβολής με στοιχεία συρμού και εφήμερου εντυπωσιασμού. Εν τέλει, η πολυπόθητη έξωθεν καλή μαρτυρία χαίρει επικρότησης μόνο σε συγκεκριμένες ομάδες μη μετουσιωμένη σε έναν ευρύτερο τόπο και τρόπο εκφραστικής αντίληψης και καλλιέργειας. Δεν διαπιστώνεται η ζεύξη της λαϊκής παράδοσης με στοιχεία καινοτόμα, με λόγο που χαίρει ευρύτερης απήχησης αλλά κάνει γόνιμο το κλίμα για την εσωστρέφεια και το μηδενιστικό, άκαρπο θυμό.
Ως προς τα λεκτικά σημεία στον στίχο π.χ. παρατηρείται κατά το μάλλον, η έλλειψη μιας νέας ποιητικής ιθαγένειας, η μίμηση προτύπων που παρουσιάστηκαν σε προηγούμενες περιόδους ακόμη και τόπους. Κακό η μίμηση, όχι η προσάρτηση στοιχείων. Ο στίχος είτε ως έμμετρος είτε με σύγχρονα εγχειρήματα σε πρόζα δεν τυγχάνει της επιθυμητής απήχησης. Επομένως, η λύση δεν βρίσκεται μόνον στη φόρμα. Θα μπορούσε, στο λόγο αρκετών νεώτερων και ζώντων εν γένει ποιητών, αβίαστα κάποιος να εντοπίσει την επιτηδευμένη ακαταληψία, τον εμμανή εγκιβωτισμό απωθημένων του υποκειμένου. Στοιχεία που κατοπτρίζουν την έλλειψη ενός κοινού άξονα αναφοράς και τον κερματισμό του σύγχρονου ατόμου, την έκπτωσή του σε άτομο από πρόσωπο. Δεν μοιάζει τυχαίο ότι η σύγχρονη ποίηση ενδιαφέρει λιγότερους απ΄ όσο παλαιότερα. Η φιλοξενία της και οι αναφορές σε εφημερίδες είναι ελάχιστες οι δε τάσεις στις πωλήσεις πτωτικές αναλογικά με το αναγνωστικό κοινό. Το μυθιστόρημα, επισημαίνει ο Νάσος Βαγενάς (3), εγκολπώνεται επιτυχέστερα το αίσθημα ακεραίωσης και τυγχάνει εύνοιας από το αναγνωστικό κοινό παρά τη φυσική έκτασή του. Και ως προς την έκταση αλλά και το ύφος, αρκετοί από τους ζώντες ποιητές χρησιμοποιούν λόγο αποφθεγματικό που εγκυμονεί τον κίνδυνο της μονοσήμαντης ερμηνευτικής αποκλείοντας την πρόσληψη ευρύτερων δυνατοτήτων της γλώσσας (βέβαια, αυτό δε σημαίνει ότι απαραίτητα πρέπει να γράφονται μακροσκελή ποιήματα). Έναν λόγο που καλλιεργείται στα μέσα μαζικής δικτύωσης δρέποντας μάλλον, εφήμερες δάφνες και μόνο. Εξοβελίζουν το φιλοσοφικό στοχασμό από το λόγο τους και κατ΄ επέκταση, από τον αναγνώστη, προσφέροντάς του μια εύπεπτη τροφή, υποτιμώντας έτσι, στην πράξη το αναγνωστικό κριτήριο. Ακολουθούν τη γνωσιολογική οδό του Δυτικού πολιτισμού που άμβλυνε την κριτική σκέψη και απεμπόλησε την τουλάχιστον, ισότιμη απόπειρα για την οντολογική αναδίφηση ήτοι, άγονται και φέρονται στην οδό που οδηγεί στη λεωφόρο της χρησιμοθηρίας, στην αγωνία του ποιος θα πατήσει ποιον. Η στάση αυτή επιβραβεύεται πολλάκις και από θεσμικά όργανα.
Ως σύνοψη των ανωτέρω, η Τέχνη, ιδιαίτερα η σύγχρονη ποίηση σε ευδιάκριτο βαθμό, έπαψε να είναι υπηρετική ενός ευρύτερου οράματος και αναλώνεται στη συμμόρφωση σε ομάδες, συχνά αυτοαναγορευμένων ως “υπερασπιστές του διαφορετικού”, αποδίδοντάς το μάλιστα, όπως κι άλλες έννοιες μονοσήμαντα. Σίγουρα, στην έκταση του κειμένου δεν μπορούν να εξαντληθούν τα ζητήματα που θίγονται ούτε δύνανται οι διαπιστώσεις να αποφύγουν τον αξιολογικό χαρακτήρα, σε ένα βαθμό, για ένα πεδίο υπό διαμόρφωση. Πρόθεση είναι να επισημανθούν παράμετροι που δεν επιτρέπουν στην Ποίηση, στην Τέχνη να δώσει το απαραίτητο σπινθήρισμα για την κοινωνική και πολιτισμική εξέλιξη. Δεν χρειάζεται η παραμονή στην ειρκτή της αυταρέσκειάς ορισμένων. Την Τέχνη την ποθεί η κοινωνία μπροστάρισσα κι όχι υπηρετική προσωπικών επιδιώξεων. Είναι μοίρα της Τέχνης να κοιτάζει μπροστά, μη αρνούμενη το παρελθόν της, να προπορεύεται ακόμη κι αν βρίσκεται εμπρός γκρεμός γιατί έχει τη δύναμη με τον πήγασο της φαντασίας να τον προσπεράσει, να ρίξει γέφυρες ώστε, να συνεχιστεί απρόσκοπτα η πορεία και για τους υπόλοιπους. Ο υπηρέτης της έχει το θάρρος ενός τραγικού ήρωα μπροστά στο γκρεμό, ενός ρομαντικού με τη σύγχρονη συνδήλωση, να θυσιαστεί, να ΄ναι κρυμμένος στη διακονία του χωρίς τα στυγνά φώτα των προβολέων, θαμμένος όπως μια Αντιγόνη, γιατί οι γνήσιοι υπηρέτες της διψούν την αλήθεια, διψούν την αυθυπέρβαση στον Άλλον, το Πλησίον, δεν ξεδιψούν στα λιμνάζοντα του εγωκεντρισμού νερά. Η Τέχνη ξεδιψά στα ύδατα της Στυγός διακινδυνεύοντας τον θάνατο στην αθανασία!
Σημειώσεις
1. Αντόρνο, Λόβενταλ, Μαρκούζε, Χορκχάιμερ, Τέχνη και μαζική κουλτούρα, μτφρ.: Ζήσης Ζαρίκας, Υψιλον/βιβλία, Αθήνα, 1984, σελ. 51- 52.
2. Μισέλ Φουκό, Η μικροφυσική της εξουσίας, μτφρ.: Λίλα Τρουλινού, Υψιλον/βιβλία, 1991, σελ. 177
3. Νάσος Βαγενάς, εφημερίδα Το Βήμα, 18/05/2003.
