frear

Το κλείσιμο του κύκλου – του Μιχάλη Μακρόπουλου

Ένα σημείωμα, μ’ αφορμή την επικείμενη έκδοση του έκτου τόμου του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο

Οι πρώτες μεγάλες αφηγήσεις ήταν έμμετρες, ήταν έπη. O Γκιλγκαμές, η Ιλιάδα, η Οδύσσεια. Και οι μεγάλες εξιστορήσεις στα θεμέλια των εθνικών λογοτεχνιών, ήταν επίσης έμμετρες όλες. Της ιταλικής, από την Αινειάδα ως το Δάντη. Της γερμανικής, από τους Νιμπελούγκεν ως και τον Φάουστ του Γκαίτε. Της αγγλικής, με τις Ιστορίες του Καντέρμπερι του Τσώσερ. Και, με τον Montaigne, τον Μοντένιο, το δεύτερο μισό του 16ου αι., από μια παραφυάδα της λογοτεχνικής γραφής άνθισε ένα ξέχωρο είδος, το δοκίμιο. Μα τον 19ο αι., έχοντας εγκαταλείψει πλέον τις μεγάλες έμμετρες αφηγήσεις (να ’ναι ο Ευγένιος Ονιέγκιν του Πούσκιν, και η φινλανδική Καλεβάλα, οι τελευταίες τέτοιες θεμελιακές αφηγήσεις, που πάνω τους χτίστηκε μια ολάκερη λογοτεχνία;) και δίνοντας στην πεζογραφία τη σκυτάλη της διήγησης ιστοριών, η ποίηση επιδόθηκε στη γριφώδη χαρτογράφηση ψυχικών τοπίων, έγινε εσωστρεφής. Απ’ το μεγάλο και το «απέξω ιδωμένο», που ’ναι η περιπετειώδης εξιστόρηση αλληλοδιάδοχων, σπουδαίων συμβάντων, η ποίηση έσκυψε στο μικρό, και, με το λόγο της ν’ αποχτά την αποσπασματικότητα της σκέψης που ’ναι κλεισμένη στον εαυτό της (το κομμάτιασμα του εαυτού που συνομιλεί με τον εαυτό του), έγινε αίνιγμα και τα είδωλα του αινίγματος καθρεφτισμένα στους παραμορφωτικούς καθρέφτες της ψυχής. Το μυθιστόρημα εξιστορούσε παρατακτικά, η ποίηση πάσχιζε να συνταιριάξει λειψά κομμάτια. Ό, τι με το έπος είχε αρχίσει σαν ένας λόγος, στις αρχές του 20ου αι. είχε χωριστεί σε δυο κλώνους –τρεις, αν λογαριάσουμε και το δοκίμιο− που μεταξύ τους δε θα μπορούσαν να ’ναι πιο απόμακροι. Το παράδοξο ωστόσο είναι πως, με τούτο τ’ απόλυτο ξεχώρισμα μυθιστοριογραφίας και ποίησης, υπήρξε κάπου κι ένα πλησίασμα• γιατί ο λόγος της ποίησης, εγκαταλείποντας την αφήγηση, εγκατέλειψε και το μέτρο κι έγινε πεζός.

Ώσπου οι άκριες του κουβαριού –πεζογραφία, ποίηση, δοκίμιο−, ξέπλεκες στις αρχές του 20ου αι., ήλθαν με τ’ Αναζητώντας το χαμένο χρόνο (1913-27) του Μαρσέλ Προυστ να πλεχτούν ξανά, κι ένας κύκλος να κλείσει κι ένας νέος ν’ ανοίξει. Η αφήγηση ξαναβρήκε την επική της μορφή μες στις χιλιάδες σελίδες του προυστικού έργου, μονάχα που το δικό του έπος δεν ήταν περιπετειώδης αφήγηση εξωτερικών συμβάντων, αλλά ένα έπος του μικρόκοσμου, της παρατήρησης του απειροελάχιστου. Μια γιγάντια αφήγηση δίχως υπόθεση στην πραγματικότητα. Μυθιστόρημα στη μορφή, αλλά κοντύτερα στην ποίηση, όπου ένα λουλούδι, ένας πίνακας, ένα τοπίο, ένα όνομα, ένα κάστρο, η ό, τι άλλο, γίνονται για τον αφηγητή αφορμή για ξεδιπλώματα της ψυχής κι αναψηλαφήσεις της μνήμης, ο Χαμένος χρόνος αντικαθιστά παρ’ όλα αυτά τον αποσπασματικό λόγο της ποίησης, ή μάλλον τον συμπληρώνει, με μικρά δοκίμια – δοκίμιο για το λουλούδι, δοκίμιο για τον πίνακα, για το τοπίο, για τ’ όνομα, για καθετί. Και οι σελίδες του, κι ας μη βρίθουν από συμβάντα, τουλάχιστον του «περιπετειώδους» είδους, βρίθουν από ζωή χάρη σε μια τεράστια πινακοθήκη από χαρακτήρες, είν’ ένα μπαλζακικό πανόραμα ζωής σε κίνηση.

Μπορείς ν’ αφήσεις το Αναζητώντας το χαμένο χρόνο, να τ’ αφήσεις για μήνες, να το ξαναπιάσεις έπειτα, και η απόλαυση είναι πάντα εκεί, στην επόμενη παράγραφο, στην επόμενη σελίδα, όπου γι’ άλλη μια φορά ο Προυστ στρέφει το γιγάντιο καλειδοσκόπιό του φανερώνοντάς σου άλλον ένα θαυμαστό συνδυασμό, πλέκοντας σ’ ένα νέο νήμα, ξανά, τις κλωστές του μυθιστορήματος, του δοκιμίου, της ποίησης.

Ο Οδυσσέας του Τζόυς είν’ ένα αράδιασμα των λογοτεχνικών ειδών, μια επιμελής, ιδιοφυής καταλογοποίησή τους και μια μοντέρνα συναρμογή τους πάνω στη ραχοκοκαλιά του αρχαίου έπους, όπου ο συγγραφέας είναι πάντοτε παρών σε κάθε αράδα• αλλά στον Χαμένο χρόνο υπάρχει μια άλλη φυσικότητα, εδώ όλα –μυθιστόρημα, ποίηση, δοκίμιο− ενσωματώνονται οργανικά σ’ ένα αρραγές σύνολο, σε μια θάλασσα λέξεων που δε σε πνίγει ωστόσο, γιατί, κι όταν ακόμα χορτασμένος της γυρνάς την πλάτη, αυτή φλοισβίζει καλώντας σε, και περιμένει.

Η μεταφορά του Χαμένου χρόνου στα ελληνικά από τον Παύλο Ζάννα (που το έργο του συνεχίζει ο Παναγιώτης Πούλος), είν’ ένας άθλος.

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη