του Μιχάλη Μακρόπουλου
Από το επίμετρο για τη νέα μετάφραση των Σταφυλιών της οργής, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.
Υπάρχουν αλήθειες κι αλήθειες, και στο κάτω κάτω της γραφής η αλήθεια είναι σχετική, σαν την ομορφιά, που πάντοτε εξαρτιέται απ’ τα μάτια που τη βλέπουν. Μοναχά που δεν είν’ έτσι. Γιατί η αλήθεια των Σταφυλιών της οργής είν’ απόλυτη. Η αλήθεια που κηρύττει (με τη χριστιανική έννοια καταρχάς, που ’ναι κι η πιο ταιριαστή εδώ) το αριστούργημα του Στάινμπεκ, είν’ απόλυτη. Η αλήθεια για τις τράπεζες, για τ’ άνισο μοίρασμα των αγαθών, για την άκριτη σπατάλη που ’ναι σαν φτύμα στα μούτρα της φτώχειας, για το φαΐ που πετιέται, γιατί ως και η τροφή και το δικαίωμα καθενός σ’ αυτήν είναι τζόγος στο χρηματιστήριο, ενώ παραδίπλα άνθρωποι λιμοκτονούν. Αν υπάρχει μια αλήθεια που ’ναι πράγματι τέτοια, είν’ αυτή στα Σταφύλια της οργής. Μ’ απλά, βαθιά λόγια, τη βάζει ο συγγραφέας στο στόμα των βιοπαλαιστών ηρώων του, τη διατρανώνει μέσ’ απ’ το στόμα τους. Μέσ’ από τα λόγια του Κέιζι, του ιεροκήρυκα που ούτε λίγο ούτε πολύ λέει πως δεν υπάρχει Θεός, αλλά μια κοινή ανθρώπινη ψυχή στην οποία όλοι μετέχουν. Μέσ’ απ’ τον ενστικτώδη αγώνα του Τομ Τζόουντ για δικαιοσύνη κι ισότητα. Μέσ’ απ’ τις δεκάδες μικρές πράξεις καλοσύνης του ανθρώπου που στερείται, προς το συνάνθρωπό του που μήτ’ αυτός έχει – μικρές πράξεις καλοσύνης ανθρώπων που τους συνδέει η κοινή ανθρώπινη μοίρα. Και μέσ’ από την ακλόνητη δύναμη της μάνας μπρος στις αντιξοότητες.
Της μάνας που «από τη μεγάλη και ταπεινή της θέση μες στη φαμίλια, είχ’ αντλήσει αξιοπρέπεια και μια λαγαρή γαλήνια ομορφιά. Από τη θέση της, εκείνης που γιατρεύει, τα χέρια της είχαν αποχτήσει σιγουριά και ψυχραιμία κι ηρεμία• από τη θέση της, του κριτή, είχε γίνει στην κρίση της απόμακρη κι αλάθευτη σαν θεά. Έμοιαζε να ξέρει πως, αν ταλαντευόταν, η φαμίλια κλονιζόταν, κι αν ποτέ παράπαιε αληθινά ή απελπιζόταν, η φαμίλια θα γκρεμιζόταν, η θέλησή της για ζωή θα χανόταν».
Ιδιαίτερα ετούτη, η μάνα, ενσαρκώνει ολάκερη την αλήθεια της ιστορίας του Στάινμπεκ. Γιατί τα Σταφύλια της οργής, ένας ύμνος στον άνθρωπο, στα βάσανά του, στη μεγαλοσύνη του, σ’ ό,τι βαθύ τον κάνει να ’ναι αληθινός άνθρωπος, είναι ξέχωρα ένας ύμνος στη γυναίκα. Στην καρτερία της, στη ζωογόνο δύναμή της. Η γυναίκα είν’ ο στυλοβάτης της οικογένειας, γι’ αυτό κι όλης της κοινωνίας και της ανθρωπότητας. Δεν είναι μονάχα αυτή, που δίνει τη ζωή, αλλ’ είναι κι αυτή που τη θρέφει για να μη χαθεί (κι άλλωστε, έτσι τελειώνουν τα Σταφύλια της οργής, με την τελευταία σκηνή, όπου η Ρόζα του Σαρών τρέφει με το γάλα της τον ετοιμοθάνατο γέρο, να χαράζεται ανεξίτηλη στο μυαλό και την ψυχή του αναγνώστη).
Και τα Σταφύλια της οργής είν’ επίσης ένας ύμνος στην αξία και τη δύναμη της οικογένειας. Γιατί η σκέψη του Στάινμπεκ δεν είναι κομουνιστική (μοιάζει να ’ναι, μα δεν είναι). Η ματιά του είναι τυπικά αμερικανική –πλατιοί ορίζοντες και μια βιβλική κοσμοαντίληψη−, και η οικογένεια (όχι το κράτος) είν’ ο ομφαλός της Γης.
Μεγαλύτερη συμφορά κι απ’ το ξερίζωμα, ακόμα κι από την ίδια την άνιση καθημερινή πάλη για τον επιούσιο, είναι το σκόρπισμα της οικογένειας. Στο ταξίδι τους προς την Καλιφόρνια, τούτη τη γη της επαγγελίας που αποδεικνύεται οφθαλμαπάτη, οι Τζόουντ κηδεύουν τον παππού, έπειτα τη γιαγιά• ο ένας γιος σηκώνεται και φεύγει, ο άλλος γιος διαπράττει έναν δίκαιο φόνο και κρύβεται, ο τρίτος γιος, στο τέλος, αποφασίζει να παντρευτεί και μένει με την οικογένεια της κοπέλας• κι ο καθένας από τούτους τους χωρισμούς είναι σαν ακρωτηριασμός, σαν κόψιμο άλλου ενός μέλους από το ίδιο κορμί.
Ο οικογενειακός κώδικας τιμής είν’ αυτός ο ίδιος που απαντάται, για παράδειγμα, στους Σάκετ του Λουίς Λ’Αμούρ (ως εδώ, βέβαια, οι παραλληλισμοί). Το όραμα του Στάινμπεκ είναι προβιομηχανικό και πρωτοχριστιανικό…
Σοφά μοιρασμένα ανάμεσα σε γενικά, «πανοραμικά» κεφάλαια, όπου μ’ ακριβολογία και ποιητική γλώσσα δίνονται όλες οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που ορίζουν τη μοίρα των ανθρώπων στο βιβλίο, και στα κεφάλαια που εξιστορούν τον αγώνα των Τζόουντ για την επιβίωση, τα Σταφύλια της οργής γράφτηκαν μέσα σε εκατό ημέρες, που όμως ήταν η κατάληξη χρόνων ολάκερων ψυχικών ζυμώσεων και κοινωνικής και πολιτικής ωρίμανσης του συγγραφέα.
Τούτη η ζύμωση και η ωρίμανση, φαίνονται και στο πόσο απόλυτα κύριος των εκφραστικών του μέσων είν’ ο Στάινμπεκ. Ο ρυθμός στους διαλόγους είν’ άψογος• πρόσωπα και τόποι, ξεπηδούν ολοζώντανα μέσ’ από περιγραφές τέλεια ζυγιασμένες, δοσμένες με ποίηση και οικονομία• και τα γενικά κεφάλαια τα χαρακτηρίζει ανεξαιρέτως μια πεντακάθαρη ματιά και μια στέρεη κοινωνική στάση, απόρροια όχι στείρας σκέψης, μα προσωπικού βιώματος και μιας ανθρωπιάς που τραβάει το συγγραφέα απ’ τη θέση του αμέτοχου παρατηρητή και του απλού σχολιαστή, τον κάνει να συναισθάνεται τα δεινά του ανθρώπου πλάι του, και να τα συμμερίζεται• γι’ αυτό κι αποπνέει η γραφή του Στάινμπεκ τέτοιο πάθος.
Ο σπόρος απ’ όπου φύτρωσε το μυθιστόρημα, ήταν μια σειρά από εφτά άρθρα για τη Σαν Φρανσίσκο Νιουζ , το ’36, με γενικό τίτλο The Gypsies of Harvest − Οι πλάνητες της συγκομιδής. Κατάκοπος στο τέλος τούτων των εκατό ημερών αδιάκοπου γραψίματος, ο Στάινμπεκ ένιωθε στην κάμαρη, πλάι του, τον Τομ Τζόουντ, που στο τέλος, προτού φύγει κυνηγημένος, λέει:
«Θα ’μαι παντού, όπου κι αν κοιτάξεις. Όπου δίνεται μάχη ώστε πεινασμένοι να φάνε, εγώ θα ’μαι εκεί. Όπου ένας μπάτσος βαράει κάποιον, εγώ θα ’μαι εκεί. Αν ο Κέιζι είχε δίκιο, τότε θα υπάρχω στον τρόπο που οι άνθρωποι φωνάζουν όταν εξαγριώνονται… θα υπάρχω στον τρόπο που τα παιδιά γελάνε όταν πεινάνε και ξέρουν πως το φαΐ είν’ έτοιμο. Κι όταν οι άνθρωποί μας θα τρώνε ό,τι βγάζουν με το μόχθο τους και θα ζουν στα σπίτια που οι ίδιοι θα χτίζουν, εγώ θα ’μαι εκεί».
Τα Σταφύλια της οργής κατά κάποιον τρόπο είν’ ένα παλαιό βιβλίο• η ιστορία του, αν και δεμένη με την εποχή της –του μεγάλου κραχ−, είν’ αρχετυπική, κι ως εκ τούτου επιτακτικά σημερινή, καίτοι όχι «σύγχρονη». Είναι μια ιστορία που υπήρχε προτού γραφτούν τα Σταφύλια της οργής, και που θα εξακολουθήσει να υπάρχει έστω κι αν το ίδιο το βιβλίο δε διαβάζεται πλέον. Ο Στάινμπεκ, μέσ’ απ’ τους ήρωές του, γίνεται η φωνή της κοινής ανθρώπινης μοίρας.
