Τις τελευταίες εβδομάδες διακινείται διαδικτυακά μια «επιστολή προς φίλους», του Χάρη Βλαβιανού, παραδόξως όχι τόσο ιδιωτικά ή περιορισμένα, και η οποία κάποια στιγμή έφθασε και στη δική μου οθόνη. Πρόκειται για μια σύγχρονη historia ―μάλλον brevis― calamitatum στην οποία ο φερόμενος ως αποστολέας της μετέρχεται κάθε είδους υπερασπιστική γραμμή, αιτιώμενος και κατηγορώντας σχεδόν πάντες κατά πάντα και δια πάντα, προσπαθώντας να εξηγήσει στους φίλους του, «μετά την τελευταία επίθεση που δέχθηκ[ε] – πάλι από τη γνωστή παρέα του “Νέου Πλανόδιου”», «τι έχ[ει] περάσει από τη στιγμή που πάτησ[ε] το πόδι [τ]ου στην Ελλάδα, όταν επέστρεψ[ε] από τις σπουδές [τ]ου στην Οξφόρδη» (η μνεία της Οξφόρδης είναι απαραίτητο και παραμόνιμο συστατικό κάθε συζήτησης σχετικά με τον ΧΒ, όπως κάποτε ήταν η Σορβόννη για άλλους· ήδη στη συγκεκριμένη epistula amicis επιδεικνύεται κάμποσες φορές ― από τον ίδιο βέβαια και μόνον). Δηλώνει δε: «Έχω αποφασίσει να αποσυρθώ οριστικά από τα λογοτεχνικά πράγματα και να διακόψω όλες τις κοινωνικές μου σχέσεις με τον χώρο. Θα συνεχίσω φυσικά να γράφω και να κάνω αυτό που αγαπώ με πάθος, αλλά σε πλήρη απομόνωση. Έχω σιχαθεί το σινάφι […]».
Κρατώ βασιμότατες και ισχυρές επιφυλάξεις για την απόσυρσή του· μάλλον διερευνά τις διαθέσεις και το ‘κλίμα’ και προετοιμάζει την επιστροφή του, όπως κάθε φορά, μετά από όποια αποκάλυψη, αλλά αυτό μένει να φανεί στο ―εξαιρετικά σύντομο― μέλλον.
«Ίσως δεν ήλθεν ο καιρός για να επιστρέψει,
για να φανερωθεί στον κόσμο πάλι·
ή μεταμορφωμένος, ίσως, μεταξύ μας
γυρίζει αγνώριστος.— Μα θα ξαναφανερωθεί
ως ήτανε».
(Κ. Π. Καβάφης, Εἴγε ἐτελεύτα)
Πολλά προσφέρονται για σχολιασμό, αλλ’ ίσως το πλέον εξωφρενικό είναι το ακόλουθο: «Πολλοί θεωρούσαν ότι λόγω της θέσης μου στη “Νεφέλη” και στον “Πατάκη” διέθετα εξουσία. Η αλήθεια είναι ότι αν την είχα δεν τη χρησιμοποίησα ποτέ όπως θα έκαναν άλλοι στη θέση μου. Εξουσία έχουν άνθρωποι όπως ο Σιώτης και ο Κουτσουρέλης. Το παρόν της ποίησης ανήκει σ’ αυτούς. Αυτοί είναι που στήνουν στον τοίχο όποιον θεωρούν εχθρό τους».
Είναι φαιδρό, δεν ξέρω πώς αλλιώς να το χαρακτηρίσω, να ακούς τον άνθρωπο που ομολογεί πως επί 17 χρόνια στη Νεφέλη (και σχεδόν άλλα τόσα στον Πατάκη), εξέδιδε κι εκδίδει ποιητικά περιοδικά και έχει αναλάβει τη διεύθυνση πολλών σειρών (μεταξύ αυτών και νέων ποιητών), που διδάσκει τα ίδια πάνω- κάτω χρόνια στο Αμερικανικό Κολλέγιο και στο ΕΑΠ, να γράφει πως δεν διέθετε ή διαθέτει εξουσία αλλά πως εξουσία διαθέτει ο… Κουτσουρέλης. Σίγουρα η λογική επεξεργασία, ανάλυση και ερμηνεία δεν έχει την τιμητική της σε αυτή την επιστολή.
Εν πάση περιπτώσει, ας προχωρήσω στα όσα με ενδιαφέρουν πιο άμεσα και με αυτή την αφορμή θα ήθελα να σχολιάσω. Σε μια σύντομη παράγραφο αναφέρεται:
«Δέχτηκα και άλλες επιθέσεις πάλι από το “Νέο Πλανόδιον”. Ούτε αυτοί βέβαια ασχολήθηκαν με το βασικό διακύβευμα ―τη μετάφρασή μου― αλλά με τις Σημειώσεις μου, ότι πολλές από αυτές τις είχα “κλέψει” από τη μελέτη του Lawrence Rainey! […] Στις Σημειώσεις στο τέλος της μετάφρασης αναφέρω πάλι τον Rainey επανειλημμένα καθώς και στη Βιβλιογραφία. Δεν τον αναφέρω στα σημεία που μπορούσα να ελέγξω εγώ ο ίδιος τις πηγές. Έχοντας ζήσει και σπουδάσει στην Αγγλία επί 14 χρόνια, κάποια πράγματα στα οποία αναφέρεται ο Έλιοτ νομίζω τα γνωρίζω!».
Το εξοργιστικό με τον Βλαβιανό είναι πως επιμένει να νομίζει ότι μπορεί να κοροϊδεύει κατάμουτρα τους πάντες. Επιτέλους, ας το καταλάβει, η αποικία διαθέτει αρκετούς μορφωμένους και καλλιεργημένους ανθρώπους, όχι κατ’ ανάγκην απόφοιτους της Οξονίας αλλά κατόχους τουλάχιστον επαρκούς αναγνωστικής ικανότητας. Η παραπάνω κρίση του υπαινίσσεται αυτό ακριβώς το οποίο και καταγγέλλει στην περίπτωση του ποιητή Γιάννη Κοντού περί του προσώπου του [1]. Εάν νομίζει πως όσοι γράφουμε σε ένα περιοδικό όπως το Νέο Πλανόδιον αποτελούμε ενεργούμενα του Διευθυντή του περιοδικού, ασύνειδα μάλλον προδίδει και ομολογεί οικείες στάσεις και συμπεριφορές (τουτέστιν κρίνει εξ ιδίων τα αλλότρια).
Επί της ουσίας λοιπόν θα ήθελα να του πω, ξεκάθαρα και απλά: Όχι! Δεν γνωρίζει κάποια πράγματα (πάμπολλα, όπως φάνηκε) στα οποία αναφέρεται ο Έλιοτ, κι ας έχει ζήσει και σπουδάσει επί 14 χρόνια στην Αγγλία! Περίτρανα και κραυγαλέα το αποδεικνύουν τα γραπτά του.
Όχι! Δεν διαθέτει το ―βρετανικό, οξφορδιανό, ως επιμένει― erudition και authority, που ματαιόσπουδα επιζητεί άρρητα να του αναγνωριστεί, ούτε τις αρετές του ακαδημαϊκού στοχασμού και της εμβριθούς μελέτης των θεμάτων με τα οποία ορισμένες φορές καταπιάνεται. Αντιθέτως καταλήγει σε αστεία αποτελέσματα. Υπενθυμίζω μόνο την Μαγδαληνή και τις λάθος αντιγραφές του από την… αγγλική Wikipedia.
Το τι νομίζει εντέλει ο ΧΒ δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την πραγματικότητα.
Τι σχέση είχε η πολυετής παραμονή του στην Αγγλία με τη βαθιά γνώση του Έλιοτ!!! Ενδεχόμενως διάβασε και ασχολήθηκε με τον Έλιοτ ή οτιδήποτε άλλο, αλλά το ότι έζησε στην Αγγλία καμία μα καμία σχέση δεν έχει με το τι γνωρίζει για τον Έλιοτ ή όποιον άλλον! [2]
Για να τελειώνουμε, σε ό,τι αφορά τον Έλιοτ, πριν τέσσερα χρόνια εκπόνησα μία λεπτομερή, τεκμηριωμένη και ακριβή καταγραφή των λαθροχειριών και των ανερυθρίαστων αντιγραφών σου από τον Ρέηνυ, αποκαλύπτοντας την άγνοια και την προχειρότητά σου, με φαιδρά ενίοτε και τραγελαφικά αποτελέσματα εκ μέρους σου. Ιδού η πρόκληση! Εάν θες και μπορείς, αποδόμησέ την!
Στα υπόλοιπα λεγόμενά του, κι επειδή scripta manent, γράφω: «Από την άλλη βρίσκω εξαιρετικά πειστικά τα επιχειρήματα και υπερεπαρκή τα τεκμήρια του Βαγενά, σε σχέση με τις επιλογές του Χ.Β., αλλά και συμμερίζομαι πλήρως την κρίση του: “Η μετάφραση του The Waste Land του Έλιοτ από τον Χάρη Βλαβιανό κρινόμενη με τους όρους των απόψεών του για τη μετάφραση της ποίησης, είναι περισσότερο από ικανοποιητική. Είναι καλή”», (δηλονότι, αδιάφορη, πεζή, στεγνή, ας εξηγήσω, μιας και δεν κατανόησε και τον υπαινιγμό του Νάσου Βαγενά, του οποίου καταφανώς παραποιεί και διαστρεβλώνει τα γραφόμενα, προς το συμφέρον του) [3]. Το δε περιοδικό ΠΟΙΗΣΗ παρεμπιπτόντως το είχα χαρακτηρίσει και στον ίδιο πριν από τριάντα τόσα χρόνια ως εξαιρετικό, ίσως το καλύτερο περιοδικό ποίησης της εποχής του, ως τα μέσα του βίου του τουλάχιστον, κρίση την οποία διατηρώ ακέραιη μέχρι σήμερα. Η γνώμη μου για την ποίησή του, ας παραμείνει δικό μου ζήτημα.
Επιτέλους, ας κατανοήσεις πως δεν έχεις κατηγορηθεί για τίποτα άλλο παρά για την αχαλίνωτη mania plagiaristica που σε έχει κατακυριεύσει. Για το σύνδρομο ηθοποιού – Πιερ Μενάρ, που ό,τι ξένο κι αν διαβάσει ή παρουσιάσει αυτομάτως το οικειοποιείται και το νιώθει πάντα σαν δικό του. Αντίγραψε ό,τι θες (και μη βάλεις την παραμικρή παραπομπή!) αλλά φτιάξε το δικό σου θαυμαστό ποίημα, ανάπτυξε τη δική σου ποιητική ιδέα. Μην αναζητάς διαρκώς τις πηγές της έμπνευσής σου στους άλλους. Επιτέλους, κάμε κάτι ολόδικό σου! Μπορείς; Και μια χάρη: μην επαναλαμβάνεις μέχρι κορεσμού το τσιτάτο του Έλιοτ «οι καλοί ποιητές κλέβουν, οι κακοί μιμούνται»· προκαλούνται αθέλητα άγονες και άχαρες συγκρίσεις. Μην δικαιολογείς τις λαθροχειρίες σου παραβάλλοντάς τες με το έργο των μειζόνων. «Pull down thy vanity. / I say pull down», κραυγάζει ξανά και ξανά ο Έζρα που λες πως αγαπάς (και το οποίο μόνο «ξερίζωσε», όπως μεταφράζεις, δεν σημαίνει). [3]
***
Κατ’ ευτυχήν συγκυρία, οι δρόμοι μου φέτος με οδήγησαν στα θιβετοσινικά σύνορα. Εκεί που ζούσαν κάποτε οι Na-khi (κι εξακολουθούν να ζουν μέχρι σήμερα, σχεδόν πλήρως όμως αφομοιωμένοι κοινωνικο-πολιτιστικά από την κυρίαρχη κινεζική κουλτούρα), με τα παμπάλαια τελετουργικά και τις ιστορίες, ιδίως για τους καθαρμούς των αυτόχειρων εραστών, που ο γερο-Έζρα μνημονεύει στα τελευταία του Κάντο και στα Drafts & Fragments of Cantos CX-CXVII. Να μην τα πολυλογώ, αναγκαστικά στράφηκα στον Πάουντ και στα τελετουργικά τους, κι έτσι ξαναέπεσα και στη μετάφραση των παουντικών αποσπασμάτων από τον ΧΒ. Τώρα αποκτήσαν νόημα βαθύτερο και ικανοποιητικότερο ορισμένοι στίχοι του Πάουντ, αλλά όπως υποψιάζεται κανείς, μου φάνηκαν περίεργα κι ακατανόητα κάποια σχόλια του μεταφραστή. Είδα πως εκείνη η έκδοση που είχα (εκδ. Νεφέλη, 1991) ξανακυκλοφόρησε, εμπλουτισμένη και αναμορφωμένη θα ’λεγε κανείς, με δυο ακόμη Κάντο (το LXXXI & το XLV, της τοκογλυφίας) και τους στίχους για την Όλγα Ρατζ, από τις εκδόσεις Άγρα το 2019· Τα Cantos της εξιλέωσης / Το Canto της τοκογλυφίας / Στίχοι γραμμένοι για την Όλγα, Εισαγωγή – Μετάφραση – Σημειώσεις: Χάρης Βλαβιανός, Πρόλογος: Mary de Rachewiltz.
Ό,τι σημειώνω εδώ όμως δεν γίνεται πια για χατίρι του ΧΒ. Απλά και μόνον για τις εξαιρετικές εκδόσεις Άγρα, που δεκαετίες τώρα κοσμούν το ελληνικό εκδοτικό τοπίο. Για τον μόχθο και την αριστοτεχνική επιμέλεια που καταβάλλουν για να μας προσφέρουν εκδοτικά και αισθητικά λαμπρές εκδόσεις. Για τους αφοσιωμένους αναγνώστες τους. Γιατί τέλος, διάβολε!, εκεί εργάστηκε ως επιμελητής-διορθωτής ένας Παντελής Μπουκάλας!
Δεν θα αναφερθώ ιδιαίτερα στους Na-khi (οι οποίοι παρεμπιπτόντως προφέρονται Na-shee, όπως μου δόθηκε πρόσφατα η ευκαιρία να διαπιστώσω), γιατί σκοπεύω να γράψω ένα άλλο αυτόνομο (και ανεξάρτητο ετούτης της κατ’ ανάγκην αρνητικής κι άχαρης ενασχόλησης) κείμενο. Θα παραμείνω σε ελάχιστες μοναχά διορθώσεις (ενδεικτικές κι επιβεβαιωτικές των όσων ισχυρίστηκα προηγουμένως), έτσι αδιόρθωτος που παραμένει, τριάντα ολόκληρα χρόνια τώρα!
Η κεντρική εργασία για την οποία γίνεται λόγος, Σχεδιάσματα και αποσπάσματα των Κάντος CX-CXX, κυκλοφόρησε σε βιβλίο από τις εκδόσεις Νεφέλη, τον Απρίλιο του 1991, και είχε δημοσιευθεί έναν χρόνο νωρίτερα στο περιοδικό Πλανόδιον (τχ. 12, Ιούνιος 1990) του Γιάννη Πατίλη. Παρεμπιπτόντως, ενώ στην πρώτη έκδοση μνημονεύεται αυτή η πρώτη δημοσίευση, αποσιωπάται παντελώς σε αυτήν του 2019. Επίσης, η Εισαγωγή που συνόδευε τις δύο πρώτες εκδόσεις έχει αφαιρεθεί και στη θέση της τώρα τοποθετήθηκαν έξι επιστολές; (σημειώσεις; ημερολογιακές καταγραφές σκέψεων;) προς τον Έζρα Πάουντ, από τον μεταφραστή ΧΒ [4].
Είναι γνωστό πως για τις σημειώσεις που συνόδευαν τη μετάφρασή του αυτή, ο ΧΒ είχε κατηγορηθεί πως αυτούσιες τις αντέγραψε από τον Cookson, χωρίς την παραμικρή μνεία, ούτε καν στην «επιδιορθωτική προσθήκη» της Βιβλιογραφίας, έναν χρόνο μετά στο ίδιο περιοδικό, μα ούτε και στην έκδοση της Νεφέλης. Πιάνω τον εαυτό μου να κρυφογελά, γιατί παρόμοια συμπεριφορά βλέπω να επαναλαμβάνεται στα τωρινά του καμώματα με το διαβόητο «βιβλιογραφικό σημείωμα», κι ευθύς το αντιπαρέρχομαι, όχι για την ανακρίβεια της καταγγελίας, μα γιατί υπάρχουν σημαντικότερα πράγματα που πέρασαν και περνούν απαρατήρητα μέσα σε αυτές ακριβώς τις σημειώσεις.
Στην έκδοση της Άγρας βέβαια αναφέρει τα εξής για τις πηγές του: «Στις σημειώσεις που συνοδεύουν τις μεταφράσεις μου στηρίχθηκα στα πολύτιμα βοηθήματα των Peter Brooker, William Cookson, Carroll F. Terrell και Massimo Bacigalupo (Posthumous Cantos), βλ. Βιβλιογραφία, καθώς επίσης και σε προσωπική έρευνα», σ. 52.
~·~
Κατ’ αρχάς, διερωτώμαι ―ματαίως― σε τι εξυπηρετεί η παραπομπή σε στίχους αφού δεν στιχαριθμεί τα ποιήματα, ούτε στο πρωτότυπο ούτε στη μετάφραση. Από την άλλη, διάβασα την αιτιολόγηση για την αρίθμησή του των τελευταίων Κάντο, έως και Κάντο CXX, (σε κατάδηλη αντίθεση με την πρακτική όλων των εκδοτών, μεταφραστών και μελετητών του έργου ―ακόμη και της ίδιας της Μαίρης ντε Ράχεβιλτς, της κόρης του Πάουντ, στην ιταλική μετάφρασή της― που αφήνουν δίχως καμία αρίθμηση τα τελευταία αποσπάσματα), χωρίς να πειστώ ούτε και να κατανοήσω τον ισχυρό και σημαίνοντα λόγο για μια τέτοια διεθνή διαφοροποίηση. Ας είναι· συνεχίζω με ελάχιστες επισημάνσεις στο αρχικό Κάντο 81.
Στίχος 3. Κυθέρεια: Η Αφροδίτη.
Πρώτα από όλα, κρίνω πως θα ήταν αναγκαίο να εξηγήσει ότι πρόκειται για τον πλανήτη κι όχι για την θεά, ώστε να μπορούν να φωτιστούν ευκρινέστερα οι εσωτερικές αναφορές του ποιήματος, όπως εξάλλου πράττουν και ο Terrell και ο Cookson, μα και ο Αντώνης Ζέρβας.
Στ. 2: Ταϊσάν: Ιερό βουνό της Κίνας, στην κορυφή του οποίου υπάρχουν πολυάριθμοι ναοί […]
Αφού το ξεσήκωσε από τον Τερρέλλ, γιατί δεν το έκανε με ακρίβεια; Παραθέτω:
«A sacred mountain of China […] there are many shrines on the road to the top, on which stand the temples».
Κι επειδή κατανοώ πως και πάλι ίσως φαίνεται κάπως συγκεχυμένο, ας εμπιστευόταν το σχόλιο του Ζέρβα από την έγκυρη Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού:
«Τόπος προσκυνήματος και των τριών θρησκευτικών δογμάτων της Κίνας […] με περισσότερους από 250 ναούς έως την κορυφή του».
Διότι έτσι ακριβώς έχουν τα πράγματα, μόνον ένας ναός, αυτός του Jade Emperor επιστέφει την κορυφή του βουνού. Η προσωπική έρευνα θα έλυνε κάθε απορία.
Στ. 32. λοκάντα (ισπ.): Πανδοχείο.
Αυτή η σημείωση, από την προσωπική του έρευνα, φαντάζομαι θα αποδεχτεί αναντίρρητα κι ο ίδιος πως είναι λανθασμένη, καθώς η locanda δηλώνει το πανδοχείο στα ιταλικά, και όχι στα ισπανικά, όπως πιθανόν γνωρίζει.
Στ. 58-59. «Te cavero… corata a te» (ιταλ.): «Θα σου βγάλω τ’ άντερα» – «Κι εγώ το πλεμόνι».
Αυτή ακριβώς η μετάφραση υπάρχει μόνον στα σχόλια της έκδοσης του Κυζηράκου, από την οποία και την αντέγραψε, απαξιώνοντας βεβαίως, παντελώς, έστω και την παραμικρή μνεία της. Το γιατί είναι προφανές, μιας και κανείς άλλος απολύτως πλην του Ηλία Κυζηράκου δεν έχει τη λαϊκότροπη απόδοση πλεμόνι, κι αφετέρου ο ΧΒ φρίττει και στο άκουσμα τέτοιων λαϊκών λέξεων και τις θεωρεί εξοβελιστέες. Εν πάση περιπτώσει, δηλώνω ευχάριστα ξαφνιασμένος από την ―έστω και ‘δανεισμένη’― χρήση μιας τόσο λαϊκότροπης φράσης εκ μέρους του.
Στ. 93. ΑΟΙ: Κραυγή πόνου που συναντάται 172 φορές στο οξφορδιανό χειρόγραφο του Chanson de Roland.
ΟΥΑΟΥ! Εντυπωσιακά κι εκθαμβωτικά ακριβές αριθμητικά το παράθεμα… από τον Τερρέλλ. Συλλογίζομαι βέβαια πως εάν ήθελε να εντυπωσιάσει (και να διαφωτίσει) ακόμη περισσότερο τους αναγνώστες του, με τη βαθιά και ευρεία του γνώση του παουντικού έργου, θα ήταν ενδιαφέρον να ανέφερε πως ο Πάουντ αυτό το ίδιο επιφώνημα πόνου χρησιμοποίησε έξι φορές και στη μετάφραση του ιαπωνικού θεατρικού έργου Νο, Κινούτα. Αφ’ ής στιγμής κρατά πεισματικά κλειστά τα χαρτιά του, θα μου επιτραπεί κι εμένα να μην αναφέρω εδώ τις πηγές μου.
~·~
Θέλω όμως τώρα να σταθούμε σε ορισμένες από τις τριακονταετείς σημειώσεις στα Σχεδιάσματα και αποσπάσματα από τα Cantos CX-CXX, Τα Κάντο της εξιλέωσης.
(Ακριβείας χάριν μια μικρή και δευτερεύουσα διόρθωση, καθώς παραμένει ανάλλακτη η ίδια γραφή επί 30 χρόνια: Excideuil αντί Excidevil, στη σ. 118).
CX
Στ. 32. Quercus (λατινικά): Κέδρος.
Όχι βέβαια· έτσι λέγεται η βελανιδιά στα λατινικά. Ας ρωτήσει και τον Φώτη Παπαγεωργίου αν δεν με εμπιστεύεται.
Στ. 34-37. Ουρανός… κέδρος: Βλ. Εισαγωγή. Στο Bulletin d’Études Françaises d’Extrême Orient [Tom. XXXIX, No 5 (1940)] αναφέρεται πως «ο κέδρος είναι το ιερό δέντρο της φυλής Να-Κι, ο κεντρικός άξονας που ενώνει τον Ουρανό με τη Γη, το κεντρικό σύστημα του Κόσμου, η τροφή του Σύμπαντος, το αντικείμενο λατρείας στην τελετουργία Μουάν μπό».
Εν πρώτοις, χρειάζεται να υπενθυμίσω ότι άφησε μεν άθικτη την τριακονταετή σημείωση αλλά αφαίρεσε την Εισαγωγή στην οποία παραπέμπει (χάριν της ―ανεπίδοτης― επιστολογραφίας του στον Πάουντ); Με αποτέλεσμα ο φιλομαθής και περίεργος αναγνώστης φυσικά, με γουρλωμένα τα μάτια και απορία τεράστια, να ψάχνει ματαίως να βρει την ανύπαρκτη Εισαγωγή και να μην καταλαβαίνει για ποιο πράγμα μιλά και σε τι αναφέρεται. Την ίδια αμηχανία θα ένιωσε υποψιάζομαι και μόλις πιο πάνω στον στ. 19, όπου πάλι τον παραπέμπει ο ΧΒ στην… Εισαγωγή «για το συγκεκριμένο ειδύλλιο στο οποίο αναφέρεται ο Πάουντ». Φαντάζομαι πως δεν χρειάζεται να επισημάνω εμφατικότερα την προχειρότητα, την απερισκεψία, την αμέλεια και την τσαπατσουλιά με την οποία εξέδωσε το πόνημά του. Το είπα, τις εκδόσεις Άγρα συλλογίζομαι που τον εμπιστεύτηκαν.
Και φυσικά, μιας και το έχω ξαναζήσει, διόλου δεν εκπλήσσομαι (απλά πλήττω με την αναμενόμενη επαναληπτικότητα) που διαπιστώνω πως η παραπομπή είναι τελείως λανθασμένη. Σημειώνω εδώ την ορθή: ΧΧΧΙΧ, Νο 1 (1939), σελ. 1-152, όπου περιέχεται το περίφημο «The Romance of K’a-mä-gyu-mi-gkyi», από τον άνθρωπο που μέσα από απίστευτες περιπέτειες διέσωσε τα τελετουργικά και τις ιστορίες των Na-khi, τον Joseph F. Rock, μήπως και το διαβάσει είτε ο ίδιος είτε και κανείς άλλος. Διότι το παράθεμα εντός εισαγωγικών και βέβαια το έχει ―συγκεχυμένα κι ανάκατα― κοπιάρει από τον Κούκσον, αλλά δεν προέρχεται από την εν λόγω παραπομπή (που βρήκε, και αντέγραψε λανθασμένα, από τον Τερρέλλ, σ. 715) αλλά από ένα άρθρο μιας άλλης παουντολόγου, της Jamila Ismail. Για του λόγου το ασφαλές, αντιγράφω από τον Κούκσον, αυτό που ο ΧΒ αντιγράφει διπλά λανθασμένα (και ως παραπομπή και ως κείμενο): «the juniper… is the most sacred of Na-khi flora. The evergreen juniper which is worshipped in the 2Múan 1bpö ceremony together with Heaven and Earth, is the cosmic tree, the axis, stabilizer, and nourisher of the universe, supporter of and vital link between Heaven and Earth… the Na-khi regard the tree somewhat as the central nervous system of the cosmos […]».
Στ. 71. Felix nupsit (λατ.): «Παντρεύτηκε ευτυχισμένος».
Ο Κούκσον, από τον οποίο αντιγράφει, έχει: «she married happily». Ο δε Τερρέλλ «a happy marriage. Allusion to the marriage of Pound’s daughter [M de R, Discretions, 307]». Στο βιβλίο λοιπόν της κόρης του Πάουντ ντε Ράχεβιλτς, που μας παραπέμπει, διαβάζουμε: «Even Boris, who had handled himself and everybody else with tact and flexibility. Soon after his arrival Babbo had exclaimed: What a relief: finally a real couple: Felix nupsit,/an end». Είναι σαφές ότι ο Πάουντ αναφέρεται στον γάμο της κόρης του με τον Μπόρις ντε Ράχεβιλτς, τον γνωστό Αιγυπτιολόγο, πράγμα που καταδηλώνεται στον αμέσως επόμενο στίχο (In love with Khaty/now dead for 3500 years). Γιατί λοιπόν, διερωτώμαι, να μη ρωτούσε τη φίλη του, θυγατέρα του Πάουντ ή και τον γαμπρό τού Πάουντ, που τον «μύησε στα μυστικά της αιγυπτιακής θρησκείας και μαγείας» (σ. 18) ―στο πλαίσιο πάντα της προσωπικής του έρευνας― να του εξηγήσουν περί τίνος πρόκειται ή γιατί να μην σημειώσει διακριτικά κι αμφίσημα, εάν είχε αμφιβολίες, «ευτυχισμένος γάμος» (Τερρέλλ) ή «παντρεύτηκε ευτυχής» (Κυζηράκος);
Στ. 94. Byzance, ένα μνήμα ένα τέλος: Αναφορά ίσως στη βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Παρηγορήτισσας στην Άρτα. Ενδεχομένως ο Πάουντ αναφέρεται στο εστιατόριο Byzance του Λονδίνου που καταστράφηκε στον Πόλεμο.
Κι ενώ παραπάνω απέφυγε την προσωπική έρευνα, εκεί ακριβώς μάλιστα που θα απέβαινε και καρποφόρα, αποφάσισε να την ασκήσει εδώ στο επίπεδο της αφηρημένης εικασίας, με αποτελέσματα αστεία. Συγγνώμη, αλλά γιατί αποφάσισε να ακολουθήσει εδώ την «προσωπική [τ]ου έρευνα»; Καταλαβαίνω την αμηχανία που ένιωσε εμπρός στην ανυπαρξία σχολίου εκ μέρους του Κούκσον, αλλά μπορούσε να κοπιάρει άφοβα τον Τερρέλλ («Santa Fosca, a church of the 6th century with a Byzantine structure at Torcello»). Κι είναι μάλιστα τόσο βέβαιος για τα ευρήματά του που παραθέτει και δύο εντελώς αντίθετες μεταξύ τους εκδοχές. Από πού κι ως πού όμως η Παρηγορήτισσα; Επειδή, όπως γράφει στην Εισαγωγή του στην έκδοση της Νεφέλης, αναφέρει ο Πάουντ την Αμβρακία στο Κάντο CXIV, κι άρα υπονοεί τη βυζαντινή εκκλησία της Παρηγορήτισσας; («Στις αναφορές του στις ελληνικές πόλεις Τανάγρα και Αμβρακία, τη σύγχρονη Άρτα, ο ποιητής ίσως έχει κατά νου κάποιες προσωπικές εμπειρίες, που τον κάνουν να συνδέει αυτά τα μέρη με την καλοσύνη και τη λεπτότητα, ίσως όμως και να αναλογίζεται χώρους, περισσότερο, παρά ανθρώπους και, ενδεχομένως, τη βυζαντινή εκκλησία της Παρηγορίτισσας στην Άρτα, εξ ου και οι προηγούμες αναφορές του», σ. 20-21).
Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς σε μια τέτοια και τόσο πρωτότυπη και ρηξικέλευθη ερμηνεία; Τη σύγχρονη Άρτα και την Παρηγορήτισσα ή τις «κάποιες προσωπικές εμπειρίες, που τον κάνουν να συνδέει αυτά τα μέρη με την καλοσύνη και τη λεπτότητα»; Σίγουρα πάντως τέτοιες συλλογιστικές αυθαιρεσίες κι ακροβατισμοί μόνο βαθιά γνώση του παουντικού έργου δεν δηλώνουν. Στην αρχαία Αμβρακία αναφέρεται Χάρη, στην αρχαία… Το φανερώνει κι η αναφορά στην Τανάγρα. Πότε και για ποιο λόγο να ασχοληθεί με την Άρτα, από πού κι ως πού να την γνωρίζει; Ή μήπως και χαιρετούσε προφητικά τον ερχομό του Ηλία Λάγιου; Αμ δε το άλλο, για το εστιατόριο στο Λονδίνο; τι εκπληκτικό εύρημα ―ανύπαρκτο― κι αυτό πάλι…
Στ. 114-116. Κιναμπαλού: Η υψηλότερη κορυφή της νήσου Βόρνεο στην Ωκεανίδα.
Αναρωτιέμαι εάν επί 30 συναπτά έτη αναφέρεται στη θυγατέρα του μυθικού Ωκεανού ή στις ομώνυμες εκδόσεις; Εγώ πάντως ψηφίζω Ωκεανία.
Στ. 129. Κομάτσι: Κινέζα ποιήτρια που έζησε την περίοδο του αυτοκράτορα Νιμμυό (833-850).
Μα Κινέζα ποιήτρια που έζησε την εποχή ενός Ιάπωνα αυτοκράτορα; Έχει βαλθεί να μας τρελάνει; Άντε λοιπόν και βγάλαμε άκρη με την ταυτότητα της ―γιαπωνέζας― ποιήτριας Όνο νο Κομάτσι. Δεν θα ήταν προτιμότερο και ουσιωδέστερο (όπως σε έναν βαθμό έκανε πριν τριάντα χρόνια, στην αποσυρθείσα Εισαγωγή) να εξηγήσει στους αναγνώστες ποιος ο λόγος αναφοράς του Πάουντ σε δύο θεατρικά έργα του Νο; Μιας και ο Πάουντ στον συγκεκριμένο στίχο του («Awoi or Komachi»), και όχι μόνο, αναφέρεται σε δύο θεατρικά έργα Νο, το Awoi no uye και το Kayoi Komachi, που έχει μεταφράσει κιόλας.
~·~
CXI
Στ. 53. Edictum prologo (λατ): Πρόλογος στους Νόμους του Ροθάρ (Άμπντ-ελ-Μελίκ), βασιλιά της Λομβαρδίας […].
Καλά, πώς προέκυψε αυτή η σουρεάλ ταύτιση του Ροθάριου, βασιλιά των Λομβαρδών με τον Ουμεγιάδη χαλίφη Αμπντ αλ-Μάλικ;
Υποψιάζομαι πως η παραπομπή του Κούκσον («απηχεί το XCVI 666|672») τον έστειλε στο Κάντο 96 και στον Παύλο τον Διάκονο, όπου και διαβάζοντας το απόσπασμά του, άκρη δε βρήκε, και του ξέμεινε ο χαλίφης ξεκάρφωτος. Το αξιοσημείωτο είναι πως ο χαλίφης παρέμεινε εκεί αναιτίως, κλεισμένος εντός των επεξηγηματικών παρενθέσεων για τον Ροθάριο, και στις τρεις δημοσιεύσεις, επί 30 χρόνια! Μάλλον μικρό το κακό. Ούτε αυτός ούτε κανείς άλλος το έχει πάρει χαμπάρι… 30 χρόνια τώρα!
~·~
CXII
Στ. 8. Λα μουν μι (κινέζικα): Θεές.
Κατανοώ πως μάλλον τον έμπλεξε ο Κούκσον, αλλά αυτά έχει η πλήρης εξάρτηση από μία μοναδική πηγή σχολίων. Τι να κάνουμε, παρανοήσεις και λάθη παρεισφρέουν σε όλους (ο Τερρέλλ πάντως, και άλλοι, έχουν το ορθό). Πρόκειται για θεά και όχι θεές, και μάλιστα ο ίδιος ο J. Rock, στο κείμενό του για την τελετουργία Μουάν μπο, έχει την εξής υποσημείωση, ταυτίζοντάς την με την θιβετιανή Λάμο: « 2La-2mun is the Tibetan Lhamo, to which the 1Na-2khi add the word 3mi = female».
~·~
CXIV
Στ. 82. Σλάιγκο: Λιμάνι στα δυτικά της Ιρλανδίας. Κατά την παράδοση βρίσκεται θαμμένη εκεί η βασίλισσα Μαμπ (Queen Mab). Βλ. και το γνωστό ποίημα του Σέλλεϋ με τον ομώνυμο τίτλο. Ο ίδιος στίχος απαντά και στα Cantos LXXVII και LXXX.
Ακόμα κι εγώ δυσκολεύτηκα να το πιστέψω, αλλά η τριακονταετής επαναλαμβανόμενη παρουσία αυτής της σημείωσης, λυπάμαι, δεν μου αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Αλήθεια (κι ας μου συγχωρηθεί ο προσωπικός τόνος), δεν έχεις την παραμικρή ιδέα γιατί αναφέρεται το Σλάϊγκο, τι σημαίνει, τι είναι το Σλάϊγκο;
Αρχίζω από την τελευταία σου παρατήρηση. Συγχαρητήρια για την επισήμανση πως ο στίχος συναντάται και σε άλλα δύο Κάντο. Πρόσεξες όμως άραγε πως αυτός ο στίχος εκφέρεται πάντα συνοδεύοντας το όνομα του William, του Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς εννοώ· πάντα, μα πάντα! Μάλλον όχι. Ακόμη κι εδώ, στον ίδιο στίχο που σχολιάζεις στη λέξη Ουίλλιαμ, γράφεις κι εσύ: «Αναφορά στον Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς». Γιατί; Για τον απλούστατο και πασίγνωστο, σε όλους όσους έχουν ακροθιγώς ασχοληθεί με τον Γέητς, λόγο, πως ο Γέητς έζησε τα παιδικά του χρόνια εκεί και το Σλάϊγκο έγινε συνώνυμο της παιδικής του ηλικίας και της πνευματικής του ‘εστίας’. Συνελόντι ειπείν κι επιγραμματικά, όπως ακριβώς ομολογεί ο ίδιος: «The place that has really influenced my life the most is Sligo». Κι όπως θα παρατήρησες, αν παρατήρησες, αυτοί οι δυο στίχοι «William murmuring “Sligo in heaven” when the mist came/to Tigullio» δεν μιλούν για τη διαμονή του Πάουντ, στο Ραπάλλο, στον μυχό του κόλπου του Τιγκούλλιο, όπως πενιχρά σημειώνεις. Στον Γέητς αναφέρονται, που έζησε κι αυτός εκεί στο Ραπάλλο, το μεγαλύτερο διάστημα των ετών 1928-1934 και τον φέρνει ο Πάουντ στις αναμνήσεις του να σιγομουρμουρίζει πως το Τιγκούλλιο μες στην ομίχλη έφερνε σ’ ένα παραδείσιο Σλάϊγκο.
Μπορεί τελικά να μην τον προφέρεις Γητς, όπως λες πως έκανε ένας άλλος ομότεχνός σου, αλλά δεν φαίνεται να γνωρίζεις τίποτα για το καρδιακό δέσιμό του με το Σλάϊγκο, που ακόμη κι ο Έζρα Πάουντ τόσο συχνότατα μνημονεύει, όπως ―ανερμηνεύτως κι αμήχανα― παραθέτεις.
Όσο για «το γνωστό ποίημα του Σέλλευ με τον ομώνυμο τίτλο», σύσσωμος ο λογοτεχνικός κόσμος, με έκδηλη αγωνία, αδημονεί να μάθει ποιο είναι.
~·~
Κλείνω με μια τελευταία παρατήρηση από το Κάντο 45, της τοκογλυφίας.
(Υπογραμμίζω την απόδοση «Έφεραν πόρνες για τα Ελευσίνια» του παουντικού στίχου «They have brought whores for Eleusis», αλλά χωρίς την αναγκαία επεξήγηση που απαιτεί η αντίληψη του Πάουντ σχετικά με την Ελευσίνα και τα μυστήρια και την αντιπαραβολή τους με τον Χριστιανισμό, μένει στο κενό, εξεζητημένη, αν δεν περνά απαρατήρητη).
St. Trophine: Άγ. Τρύφωνας, εκκλησία του 11ου αιώνα στην Άρλ της Γαλλίας.
Η μετατροπή του m σε n είναι το μικρότερο και πλέον συγγνωστό κακό. Ο Άγιος Τρόφιμος όμως, που μεταλλάχθηκε σε Άγ. Τρύφωνα (βοήθειά μας!), είναι κάτι το θαυμαστό μεν αλλ’ απολύτως ασυγχώρητο. Αφήνω δε πως η εν λόγω εκκλησία είναι κατ’ ουσίαν του 12ου αιώνα (τέλη 11ου ή αρχές 12ου ξεκίνησε να χτίζεται).
~·~
Κι επιτέλους, μια τελευταία κουβέντα για ν’ αποσώσω. Ακούω πως κανείς δεν ασχολήθηκε με το «βασικό διακύβευμα», τη μετάφρασή του. Ας μείνω σε ένα μόνον καίριο και κομβικό θέμα, κι ας παραμερίσω τα ζητήματα γλώσσας και ύφους. Είναι κοινός τόπος πως στους μεγάλους μοντερνιστές, ιδίως και πρωτίστως στον Έλιοτ και τον Πάουντ, η κατανόηση και η διαλεύκανση των πυκνών, συχνότατων, διακειμενικών αναφορών είναι ―αναγκαίως και δυστυχώς― εκ των ων ουκ άνευ για την κατανόηση μα και τη γλωσσική μεταφορά του ίδιου του δικού τους ποιητικού έργου. Πώς να στραφεί λοιπόν κανείς και να ασχοληθεί επιμελώς κι εμπεριστατωμένα με μια ελληνική μετάφραση όταν αποκαρδιωμένος διαπιστώνει πως αρκετές από τις σημειώσεις που τη συνοδεύουν, και ―υποτίθεται― την υποστηρίζουν και την εξηγούν, είναι πρόχειρες και συγκεχυμένες, με επιφανειακότητα και διάθεση κομπαστικής επίδειξης, βιαστικά (κακο-αντι)γραμμένες ή ακόμη χειρότερα αγνοούν στοιχειώδη πράγματα;
Ό,τι κι αν γράφω τώρα όμως εδώ, το πραγματικά βασανιστικό ερώτημα που πλανιέται πάνω από τη λογοτεχνική Ελλάδα είναι άλλο: Τελικά πού γεννήθηκε ο Χάρης Βλαβιανός; στη Ρώμη, όπως γράφουν όλα τα βιογραφικά του, ή στο Ναϊρόμπι της Κένυας, όπως βεβαιώνει ο Γιώργος Θαλάσσης ότι γράφει η ταυτότητά του;
Σημειώσεις
1. Για λόγους ευπρεπείας κι επειδή αυτή η ―μη δημοσιοποιημένη ακόμη― επιστολή αφορά τρίτο πρόσωπο, ας μου επιτραπεί να μην παραθέσω το σχετικό απόσπασμα.
2. Τι επιχείρημα αλήθεια Θε μου κι αυτό!! Εδώ θα μου πεις οι φίλιοι κριτικοί τού έγραψαν πως γνώρισε στο πετσί του την Αναγέννηση επειδή έζησε ως τα δέκα του στη Ρώμη! Ε, να μη γνωρίσει και τον Έλιοτ (o altra cosa) επειδή έζησε στο Μπρίστολ και την Οξφόρδη;
3. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στο σχετικό κείμενο του Νάσου Βαγενά, εφημ. Τα Νέα, 10-11.12.2022, (επετειακό αφιέρωμα για τα 100 χρόνια της Έρημης χώρας).
4. Έφθασε μέχρι και τον Σεφέρη να κατηγορήσει ευσχημόνως για λογοκλοπή στην «Έγκωμη», (για να νιώσει συγχορευτής στη χορεία των μεγάλων και παράλληλα να αποσείσει κάθε ψόγο από πάνω του), ενώ ο στενός φίλος του και φιλολογικός εκδότης του Γ. Π. Σαββίδης αναφέρει τη μνεία ήδη από την πρώτη-πρώτη έκδοση των Σημειώσεων, με τη συνεργασία του ποιητή! («Για να μην αναφερθώ στον Σεφέρη και τη δική του “λαθροχειρία” στο ποίημα “Έγκωμη”, στο οποίο έχει αντιγράψει αυτολεξεί απόσπασμα από το Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου) χωρίς να το αναφέρει. Άρα και ο Σεφέρης “λογοκλόπος”).
5. Ας σημειώσω, καθότι συναφές με τον Έλιοτ, πως στην πρώτη έκδοση (Πλανόδιον), έγραφε ο ΧΒ σ’ εκείνη την Εισαγωγή: «Όσο κι αν εκτιμώ την ποίηση του Έλιοτ δεν μπορώ να συγκινηθώ απ’ αυτήν. Ίσως να είναι δεξιοτέχνης, αλλά αυτό δεν αρκεί για να δημιουργήσει ένα μεγάλο ποίημα και συνεπώς ένα miglior fabbro». Φράση που μεταβλήθηκε στην επόμενη έκδοση (Νεφέλη) ως εξής: «Όσο κι αν εκτιμώ την ποίηση του Έλιοτ δεν μπορώ να συγκινηθώ απ’ αυτήν στο βαθμό που με συγκινεί η ποίηση του Πάουντ. Ίσως να είναι δεξιοτέχνης, αλλά αυτό δεν αρκεί για να δημιουργήσει ένα μεγάλο ποίημα και συνεπώς έναν miglior fabbro». Παρατηρείται μια ελαφρά μεν μετατόπιση, απολύτως ενδεικτική δε των απόψεων του μελλοντικού μεταφραστή του Έλιοτ για τον μεταφραζόμενο ποιητή.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δωδέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
