frear

Το δοκίμιο «Περί γραμμάτων σπουδής και βιβλίων αναγνώσεως» του Νικολάου Μαυροκορδάτου: έκδοση και σχολιασμός – του Γιώργου Τ. Τσερεβελάκη

Στη συγκεκριμένη μελέτη θα παρουσιάσουμε τη χρηστική έκδοση του δοκιμίου του Νικολάου Μαυροκορδάτου, με τον τίτλο Περί γραμμάτων σπουδής και βιβλίων αναγνώσεως, συνοδευμένη από την ανάλογη μεταφορά στη νέα ελληνική. Το εν λόγω κείμενο είναι ένα δοκιμιακό ανάγνωσμα, εξαιρετικά σπάνιο για το είδος του αλλά και για το περιεχόμενό του στον τομέα του ελληνικού βιβλιακού πολιτισμού. Όπως λέγει και ο ίδιος ο τίτλος του πρόκειται για ένα κείμενο-οδηγό, για ένα κείμενο που δίδει ακριβείς οδηγίες για τα ποια είναι τα οφέλη της μελέτης και της ανάγνωσης εν γένει και ποια κείμενα μπορούμε να μελετάμε για να επιτύχουμε την ατομική μας πρόοδο και εξέλιξη. 

Το δοκίμιο αυτό παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί, αν και κινείται στην σφαίρα του παραδοσιακού κανόνα, εν τούτοις προχωρά και σε πιο ρηξικέλευθες προτάσεις. Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, διαπρεπής λόγιος αλλά και νεωτερικός ιδεολόγος των χρόνων του Διαφωτισμού, αποπειράται να εντάξει τον εαυτό του στη Δημοκρατία των Γραμμάτων και να καταδείξει την αξία και την ωφελιμότητα της ανάγνωσης ως απαραίτητο στοιχείο του «φωτισμένου ανθρώπου» στο πλαίσιο της νέας εποχής. Το κείμενό του είναι μια σπάνια μαρτυρία για τις αναγνωστικές πρακτικές κατά τα τέλη του 17ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Το πρωτότυπο κείμενο έχει δημοσιευθεί από τον αρχιμανδρίτη του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων Κύριλλο Αθανασιάδη (1862, σσ. νε΄-ξα΄) στην Εισαγωγή του για την έκδοση της Ερμηνείας εις τους αναβαθμούς της οκτωήχου του Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου [το βιβλίο είναι προσβάσιμο στον διαδικτυακό ιστότοπο anemi.lib.uoc.gr].

Παρακάτω ακολουθεί η μεταφορά στη νέα ελληνική:

Νικολάου Μαυροκορδάτου του Κωνσταντινουπολίτη
«Περί γραμμάτων σπουδής και ανάγνωσης βιβλίων»

1. Η ανάγνωση των βιβλίων γίνεται είτε για την ευχαρίστηση που απορρέει από τη μελέτη της θεωρίας είτε για τον εξωραϊσμό του προφορικού λόγου, είτε για την ανάγκη των βιωτικών πραγμάτων· και όσον αφορά στην θεωρία προξενεί μικρή ηδονή όταν γίνεται σε απομόνωση και με πολλή φροντίδα. Όσοι δίδουν εξαιρετική σημασία στην ηδονή που απορρέει από τη μελέτη απομακρύνονται από τη ζωή στην πόλη και απομονώνονται στην κορυφή κανενός λόφου· εκεί στη βαθιά ησυχία απολαμβάνουν αυτό που ποθούν. Χρησιμοποιούμε κατάλληλα τον προφορικό λόγο όταν διαβάζουμε κατ’ ιδίαν σπουδαία βιβλία, και έτσι συγγράφουμε στον ελεύθερο χρόνο μας. Η πορεία μας στη ζωή αντλεί μεγάλη ωφέλεια από την ανάγνωση των βιβλίων, επειδή έχοντας εφοδιασθεί καλά με τα στοιχεία αυτά, διαμορφώνουμε μια πιο σταθερή κρίση για τα πράγματα που αγαπάμε να κάνουμε καθημερινά, και έτσι τα διαχειριζόμαστε πιο αποτελεσματικά. Όσοι λοιπόν διευθετούν ποικίλες υποθέσεις μόνον από την εμπειρία τους (αν και στην πολιτική δεν είναι εντελώς ακατάλληλοι), στα επί μέρους η γνώμη τους δεν είναι ολότελα άχρηστη· αλλά όμως, κάθε φορά που θα ασχολούμαστε με κάτι πολύ σοβαρό και δεν μπορούμε να βρούμε τη λύση, τότε στερούμενοι επίκτητης σοφίας και μάθησης, των οποίων πηγές είναι τα βιβλία, δεν θα πιστεύαμε απλά, αλλά θα μας φαινόταν ωφέλιμο να ακολουθούμε κατά πόδας τις γνώμες των σοφών. Και αυτά έτσι έχουν.

2. Το να ασχολείσαι διαρκώς με τα βιβλία και να καταναλώνεις πολύ χρόνο στην ανάγνωσή τους έχει και το αντίθετό του, το οποίο θα ονόμαζα «ευπρεπή ραθυμία». Όπου ο προφορικός λόγος είναι γεμάτος από στολίδια και περιττά πράγματα, είναι κάπως βλακώδης. Τι άλλο θα μπορούσε να είναι; Η κατάχρηση του μεγαλόφρονος λόγου και η κιβδηλεία αυτού του χαρακτηριστικού, η οποία χαίρει με το πρόχειρο και το απέριττο, και όπως οι γυναίκες που με ψιμύθια και άλλα καλλυντικά βάφουν το πρόσωπό τους και αυτό το κατηγορούν, αλλά ξεφεύγουν από την καταγγελία για πορνεία, έτσι όσοι παραχαράσσουν το φυσικό και αυτοσχέδιο κάλλος με αλλόκοτες λέξεις, και του προσδίδουν την πορνική ιδιότητα, αυτό θα έλεγα και εγώ ότι είναι ασέλγεια.

3. Επίσης, πρέπει με ακρίβεια να στοχαστούμε και εκείνο (το οποίο συμβαίνει πολλές φορές στους φιλαναγνώστες): να μη γνωμοδοτούμε, σύμφωνα με τους τεχνικούς κανόνες, για όσους ασχολούνται με τη σκέψη· αυτό είναι αναπόφευκτο και δεν αποβαίνει καλό και κατάλληλο· αλλά η γνώση των επιστημών επικουρεί τη φύση και την καθιστά τελειώτερη, ενώ αυτή νοηματοδοτείται από την καθημερινή εμπειρία. Πρέπει λοιπόν στη γνώση και στην εμπειρία, όπως με τα δύο πόδια, να στηρίζεται αυτός που αποφαίνεται για τα πολιτικά· εάν από αυτές τις δύο λείπουν η γνώση ή η εμπειρία, είναι ανάγκη αυτός να σταματήσει γιατί σφάλλει σε όλα. Και όμως η επιτηδειότητα της φύσεως μοιάζει κατά τούτο με τα φυτά, γιατί, όπως εκείνα φυτρώνουν απευθείας από τη γη και ο γεωργός τα αρδεύει και με πολλή επιμέλεια τα καλλιεργεί και τα περιθάλπει, ή εάν μεγαλώνουν και εκτείνονται πέραν του μετρίου, τα κόβει, στοχεύοντας πάντα στο συμφέρον, έτσι ο νους, με τη βοήθεια της θεωρίας και των άλλων στοιχείων που απορρέουν από τη μελέτη, ανορθώνει τη φύση του ανθρώπου που ολισθαίνει λόγω της μικρής εμπειρίας και της αυτοσχέδιας πορείας του, ενώ την ψυχή, που δεν έχει πράξει τίποτα, είτε αυτήν που κομπάζει για την πολυμάθειά της, είτε αυτήν που έχει αφομοιώσει πολλές θεωρίες, αλλά όμως δεν προχωρά σε πράξη, τις «ξυπνά» με το κίνητρο της εμπειρίας και τις κάνει να βλαστήσουν γλυκυτάτους καρπούς.

4. Αξιοσημείωτο είναι και τούτο, ότι οι κανόνες των επιστημών, οι οποίοι κατηγοριοποιούνται στα καθόλου και στα κατά γένος, και παρασταίνουν στον νου του ανθρώπου την υπόστασή τους, και εάν έχουν προέλθει από την κατηγορία των γενικότερων και των καθολικότερων και καταβιβάσθηκαν, τότε κρύβουν τις επί μέρους διαφορές τους και εφαρμόζονται με τις ατομικές τους ιδιότητες, και δεν θα τις χρησιμοποιούσαμε ευστόχως, το οποίο το αποκτάμε με την εμπειρία. Και οι μεν πανούργοι δεικνύουν υπεροπτική ολιγωρία για τη σπουδή των γραμμάτων, ενώ οι απλοί και τίμιοι άνθρωποι απορούν αφελώς· οι νουνεχείς που αγαπούν το μέτρο, όσον είναι λογικό ασχολούνται με τη σπουδή και τη μάθηση· όσοι διαβάζουν βιβλία είναι λιγότερο επιρρεπείς προς τις αντιλογίες και τις έριδες· μήτε πάλι να αποδέχομαστε, όπως αυτοί από τον Δελφικό τρίποδα, ανεξέταστα και ανερεύνητα και να υποδηλώνεται το αυτεξούσιο και το ελεύθερο του νου ως έτυχε από κάτι άλλο, αλλά αφού απαλλάξουν τους εαυτούς τους από κάθε γνώση, θα μπορέσουν μετά να διαβάσουν με επιμέλεια ό,τι έχουν στα χέρια τους· και χρησιμοποιώντας για λίγο την κρίση τους και αφού τοποθετήσουν ό,τι έμαθαν στην πλάστιγγα της διανοίας, αρμόζει να τα ζυγίσουν με αδέκαστη στάση.

5. Και δεν θα ξεχάσουμε να αναφέρουμε αυτό: ότι αρκεί να «γευθούμε με την άκρη των χειλιών μας» ορισμένα βιβλία, και να αφοσιωθούμε σε αυτά· ενώ άλλα πρέπει να τα διεξέλθουμε επιτροχάδην και κατά κεφάλαια, και πολλά να εξαντλήσουμε και να τα μηρυκάσουμε με τη μνήμη μας. Έπειτα οφείλουμε να τα χωνεύουμε, ώστε ο νους μας να πάρει την τροφή που χρειάζεται και να μεγαλώσει σε σοφία και επιστήμη· και η συνεχής ανάγνωση μεταδίδει στον νου μας ύλη από διάφορα ονόματα και λόγια· οι διαλέξεις όμως τον κεντούν και τον κάνουν να είναι ετοιμόλογος. Το να αφοσιωθείς στο γράψιμο, και τα καλλίτερα αναγνώσματα από αυτά που έκανες τα φυλάς για οικεία σου χρήση, είναι πολύ επωφελές, επειδή τα γραφόμενα παραδίδονται στο χαρτί, αλλά και στον πίνακα του νου· περισσότερο όμως επικάθονται στην ψυχή, και καρφώνονται μέσα στο μνημονικό, και για αυτό ή ισχυροποιείται το μνημονικό ή πρέπει να εκλέγεις και να φυλάσσεις τα χρήσιμα, για να τα χρησιμοποιήσεις όταν τα χρειαστείς· αλλά αυτός που αποδιώχνει την κούραση του γραψίματος, αν δεν έχει ισχυρή μνήμη, θα είναι υποδεέστερος στον λόγο και στις επιστήμες· όποιος όμως τον εξασκεί λιγότερο στις καθημερινές συναναστροφές του και συνομιλίες, στις συναντήσεις με τους σπουδαίους θα φανεί πιο άφωνος και από τα ψάρια· αυτός που δαπάνησε λίγο χρόνο στην ανάγνωση βιβλίων προσπαθεί να σοφισθεί ότι ξέρει όσα δεν ξέρει, για να μην αποκαλύψει την εσωτερική του αμάθεια. Και τα ιστορικά έργα κτίζουν το φρόνημα, ενώ τα ποιήματα ακονίζουν το μυαλό. Τα μαθήματα λεπταίνουν τον νου, η φυσική φιλοσοφία καθιστά βαθύτερη την κρίση για τα πράγματα· και η ηθική προσδίδει μια κάποια σοβαρότητα στον χαρακτήρα, ενώ η διαλεκτική και η ρητορική με τον γνώμονα του μέτρου ακονίζουν τον νου στις συνομιλίες· πέραν του μέτρου κάνουν εριστικούς και φιλόνικους όσους ασχολούνται με αυτές. Ακόμη, πρέπει να γνωρίζεις ότι σύμφωνα με τις επιστήμες, με τις οποίες ασχολούμεθα, τα ήθη μεταβάλλονται και όλα τα πάθη του νου θεραπεύονται και διορθώνονται από την σπουδή των επιστημών· όπως οι νόσοι του σώματος ελαφρύνονται με τις ασκήσεις, όπως η νεφρίτιδα με το παιχνίδι των σφαιρών, με την τοξοβολία η πνευμονία και οι νόσοι του θώρακα υποχωρούν, τους πόνους της κοιλιάς θεράπευσε ένας περίπατος, ενώ την ιππασία θεωρούν ότι είναι καλό φάρμακο για την κεφαλαλγία, και άλλα για διαφορετικές περιπτώσεις· έτσι και αν κάποιος δεν έχει τον νου του συγκεντρωμένο κάπου, αλλά περιβάλλεται από άτακτες σκέψεις, πρέπει να προσέχει στα μαθήματα και να ασχολείται με αυτά· γιατί αν πλανηθεί κάπως, κάνει λάθος, και είναι ανάγκη να αρχίσει πάλι από την αρχή. Εάν κάποιος άλλος είναι νωθρός και χαύνος, και δεν μπορεί να διακρίνει τις διαφορές των πραγμάτων και να τις κατηγοριοποιεί, ας παραδοθεί στους σχολαστικούς, οι οποίοι διαιρούν και την τρίχα (για να μιλήσω στη δημοτική)· και γενικά όλες οι αρρώστιες του νου θεραπεύονται πρόχειρα από τις επιστήμες.

6. Πολλές φορές απορώ με όσους διδάσκουν την ελληνική γλώσσα στους νέους. Οι περισσότεροι από αυτούς διαθέτουν υψηλό φρόνημα και παιδεία, και δύνανται να αντιλαμβάνονται το καλό. Όταν εκπαιδεύουν τους φοιτητές τους, και θέλουν να διδάξουν τους μαθητές την ελληνική, δεν ασχολούνται με τους αρχαίους συγγραφείς, που είναι γονιμώτατες πηγές, όπως ο Ξενοφών και ο Θουκυδίδης, ούτε μελετούν κάποιον άλλον της ίδιας περιόδου, αλλά χειραγωγούν τους νέους σε θολά ρυάκια, από τα οποία γνωρίζουν επιδερμικά την ελληνική γλώσσα· οι δυστυχείς εκείνοι νέοι αντλούν μια συμπεφυρμένη γνώση ονομάτων και αλλοκότων φράσεων, και έτσι αποφεύγουν τη σοφία και τη μάθηση. Είναι έρμαια της πλάνης οι διδάσκοντες και οι διδασκόμενοι. Αλλά έπρεπε αυτοί να οδεύουν προς το τέλος με επιμέλεια και να αποκτήσουν τη γνώση της αρχαίας γλώσσας, και όλα να κατατείνουν στην επίτευξη του σκοπουμένου. Για να μην πέσεις και εσύ στα ίδια δίχτυα της άγνοιας, και να βαδίσεις την εύκολη λεωφόρο, αυτήν της μούσας του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, με αγάπη θα σου δείξω τι επιλέγω. Πρώτον να πάρεις στα χέρια σου την Κύρου παιδεία του Ξενοφώντα και να τη μελετήσεις αποσκοπώντας στο κάλλος, στο ευγενές και στο καθαρό του λόγου του, και με φιλοπονία να ερανιστείς τις γλαφυρώτερες και πιο όμορφες λέξεις, έπειτα τις αττικές φράσεις και τους τρόπους, ακόμη και τις περιγραφές, όπως και τις ρήσεις και τις σοφίες και όλα αυτά να τα αποθηκεύσεις για ίδια χρήση. Δεν θα διαβάσεις μια φορά μόνον αυτό το βιβλίο αλλά πολλές· όσο πιο πολύ αφοσιωθείς σε αυτό, τόσο περισσότερο θα καρπωθείς την ωφέλεια· μετέπειτα δε, αφού μελετήσεις και τα άλλα βιβλία του Ξενοφώντα, να διαβάσεις τους ηθικούς λόγους του Ισοκράτους, όπως και κάποιους πανηγυρικούς, εκλέγοντας τα καλλίτερα και τα χρησιμώτερα. Αλλά, όσον αφορά αυτά, τρέφουν και δυναμώνουν το σώμα σαν στερεά τροφή, αλλά δεν γλυκαίνουν την γεύση τους με τρυφηλά πράγματα που αλλοιώνουν την αίσθηση, όπως με τα καρυκεύματα· εμείς όμως πρέπει να θεραπεύσουμε το πάθος τους με τραγήματα, αλλά να είναι υγιεινά και να μη δυναμώνουν την μυρωδιά ή την γλυκύτητά τους. Τέτοιο βιβλίο είναι η ανάγνωση των συγγραμμάτων του Λουκιανού, ο οποίος στην τέχνη του λόγου ακολουθεί κατά πόδας τον Πλάτωνα, όχι μόνον στο να γράφει σε διαλόγους, αλλά φαίνεται ότι θέλει να μιμηθεί και την ιδεολογία του· όμως, έζησε πολύ μετά τον Πλάτωνα, και επειδή γεννήθηκε σε βαρβαρική χώρα και δεν μπόρεσε να εξαφανίσει το αμάρτημα της καταγωγής του, ώστε να μην υστερεί από τον Πλάτωνα και η γλώσσα του να μην χαρακτηρίζεται από την ευγένεια της ελληνικής.

Θα πρέπει να διαβάσεις τα εξής συγγράμματα του Λουκιανού: Ενύπνιον, Προμηθεύς ει εν λόγοις, Νιγρίνος, Έρωτες, Συμπόσιον ή Λαπίθαι, Τίμων ή μισάνθρωπος, Περί των επί μισθώ συνόντων και απολογία περί αυτών, Περί πένθους, Ότι ου δει πιστεύειν διαβολή, Ερμότιμος ή περί αιρέσεων, Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν, Δημώνακτος βίος, Όνειρος ή αλεκτρυὼν, Ρητόρων διδάσκαλος, Περί του οίκου, Πλοίον ή ευχαί, Κρονικά και επιστολαί κρονικαί, Εικόνες, Υπέρ των εικόνων, Φιλοψευδής ή απιστών.

Αφού θα έχουμε λοιπόν συνηθίσει στον Ξενοφώντα την αττική διάλεκτο, θα εισέλθουμε και στα άδυτα, όπως στον Θουκυδίδη, αλλά με πολλή καρτερία· αρχικώς, αφού μείνουμε έκπληκτοι με το ύψος και την δεινότητα του λόγου, θα θεωρήσουμε ότι είναι πολύ στρυφνός και ότι δεν θα μας ωφελήσει καθόλου, επειδή τάχα δεν έχει κάλλος και ευχάριστες εκφράσεις, αλλά είναι γυμνός και γενικά ακαλλώπιστος· όμως εάν βάλουμε στο μυαλό μας ότι ο Δημοσθένης αντέγραψε επτά φορές τον Θουκυδίδη, θα τον διαβάσουμε πιο προσεκτικά και θα δρέψουμε σημαντικούς καρπούς.

Πρόσθεσε και τους μύθους του Αισώπου του Φρυγός, οι οποίοι κομπάζουν ότι ο πατέρας τους ήταν ο Σωκράτης, φέρνοντας ως μάρτυρα αυτού το ευγενές και το αττικό της φράσης. Αλλά και τον βίο του Αισώπου να μετέλθουμε, τον οποίον συνέθεσε ο λογιώτατος Πλανούδης, δεν θα καταναλώσουμε τον χρόνο μας, αλλά θα ωφεληθούμε· ο βίος αυτού είναι πολύ αστείος και έχει συντεθεί με κομψότητα από τον Μάξιμο.

Όταν θέλουμε να διδάξουμε την ρητορική, οφείλουμε να ασχοληθούμε με τον Δημοσθένη, και να τον μιμηθούμε· δεν θα λάβουμε μόνον τα ρητορικά νάματα από την πηγή εκείνου, αλλά θα γίνουμε και αυτόχθονες χρήστες της αττικής γλώσσας, γευόμενοι το μέλι του Υμηττού στη γλώσσα μας. Ταυτοχρόνως θα μελετήσουμε τους πλασματικούς και γυμναστικούς λόγους του Λιβανίου, στους οποίους είναι πολύ χρήσιμος παρά στα άλλα του έργα (όπως λέγει ο Φώτιος). Δεν θα αμελήσουμε και τα παραδείγματά του στα προγυμνάσματα, αλλά θα τα πραγματευθούμε με ευφυή τρόπο.

Αυτά μού φαίνεται ότι είναι ικανά για την απόκτηση της αρχαίας αττικής γλώσσας. Για να μην με κατηγορήσεις για φειδώ, θα σου απαριθμήσω και άλλα ελληνικά βιβλία, για να σου χορηγήσω ύλη ιστοριών, μύθων και παροιμιών, αλλά και από την άλλη να σου διδάξω τον επιστολικό χαρακτήρα: Αιλιανού τα άπαντα, περισσότερο η ποικίλη ιστορία· Πλουτάρχου τα άπαντα, περισσότερο τα ηθικά· Εράσμου παροιμίας, Πολυδεύκους ονομαστικόν, Επιστολάς Ισοκράτους, Ιουλιανού βασιλέως, Φαλάριδος, Λιβανίου, Βασιλείου. Δεν αναφέραμε τον Πλάτωνα, επειδή, αν και είναι αυτοφυές άγαλμα του αττικού λόγου, εν τούτοις είναι δύσληπτος σε αυτόν που δεν έχει εκπαιδευθεί στην φιλοσοφία· όποιος μυηθεί στην φιλοσοφία, πρέπει να έχει ανά χείρας πάντα τον Πλάτωνα· ο Πλάτων, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών και ο Δημοσθένης, η ιερά τετρακτύς, είναι για μένα οι πηγές της ελληνικής γλώσσας· επομένως, δεν μπορεί να απαλλαχθεί από αυτούς όποιος θέλει να γνωρίζει καλά την ελληνική γλώσσα.

⸙⸙⸙

[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Anselm Kiefer. Δείτε τα περιεχόμενα του όγδοου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη