ΕΝΑ ΚΕΝΟ ΤΥΛΙΓΜΕΝΟ ΜΕ ΤΙΠΟΤΑ
(Δύο τρεις ανοησίες του Γιόζεφ Μπόις)
Αφορμή για αυτό το κείμενο ήταν η πρόσφατη* επίσκεψή μου στην Πινακοθήκη της πόλης Λουντ (Lunds Konsthall) στη Σουηδία. Δεν θα φλυαρήσω για την αισθητικά μίζερη ατμόσφαιρα του χώρου στο πλαίσιο της έκθεσης «Στην κόρη του ματιού του πάνθηρα», αλλά επιθυμώ να σχολιάσω τα δύο πασίγνωστα βίντεο του Γιόζεφ Μπόις (Joseph Beuys 1921-1986), τα οποία αποτελούσαν μέρος αυτής της έκθεσης: Το «I like Amerika and Amerika likes me» (1974), και το «How to explain pictures to a dead hare» (1965).
Αναρωτιέται πού να βρίσκεται το όριο ανοχής μπροστά σ’ αυτόν τον αυτισμό. Το πώς γίνεται, ακόμα και σήμερα, να μην θίγει κανείς αυτή την αδιαμφισβήτητη ήττα, αυτή την κραυγαλέα χρεοκοπία!
Στα βίντεο τώρα:
Στο πρώτο βίντεο με τίτλο «I like Amerika and Amerika likes me» το θέμα είναι τα τρία οκτάωρα που πέρασε ο «καλλιτέχνης» κλεισμένος με ένα κογιότ. Μια ανούσια δραστηριότητα όπου ο «καλλιτέχνης» πολιορκείται κάθε τόσο από το κογιότ, δέχεται κάποιες επιθετικές δαγκωματιές στην τσόχα με την οποία είναι τυλιγμένος, και, εν γένει, φέρνει βόλτες στον κλειστό χώρο. Υπάρχει κι ένας πάκος με φύλλα της WSJ (Wall Street Journal) ο οποίος προκαλεί, εύλογα, την υποψία ότι κρύβει/υπονοεί έναν συμβολισμό. Είναι το μόνο στοιχείο που σε βάζει να κάνεις μία προσπάθεια να αντιληφθείς μήπως ενδεχομένως γίνεται κάτι, να προσπαθήσεις να πιάσεις ένα νήμα στο δρώμενο. Εις μάτην όμως. Η αυτιστική πρακτική νικά κατά κράτος. Ειλικρινά θεωρώ –χωρίς ίχνος υπερβολής και ειρωνείας– ότι θα ήταν πιο ουσιαστική η παράσταση ενός αρκουδιάρη ή ένα επεισόδιο με τον César Millán.
Στο δεύτερο βίντεο («How to explain pictures to a dead hare») ο Μπόις με το κεφάλι πασαλειμμένο με μέλι και φύλλα χρυσού, και με έναν νεκρό λαγό στην αγκαλιά, περιφέρεται σε ένα κλειστό δωμάτιο (είναι η Γκαλερί Schmela στο Ντίσελντορφ) και ξεναγεί, όπως μας λέει ο τίτλος, τον νεκρό λαγό. Μία αναλόγως ανούσια, ερμητικώς κεκλεισμένη, δραστηριότητα, η οποία δεν επιτρέπει στον θεατή καμία δυνατή επικοινωνία. Κάθε τόσο μας δείχνει και το συνωστισμένο απ’ έξω κοινό να παρατηρεί τα τεκταινόμενα με περιέργεια, αμήχανα, ή με κάποια συγκαταβατικά μειδιάματα.
Είδα τα δύο βίντεο υπομονετικά αλλά έφυγα εκνευρισμένος. Κράτησα παρόλα αυτά τον μικρό κατάλογο για να τον ξεφυλλίσω. Υποτίθεται ότι προσπαθεί να δημιουργήσει επικοινωνία ανάμεσα στο ζώο και τον άνθρωπο, ανάμεσα στον θάνατο και τη ζωή!!!!!!!!! Ο χρυσός, όπως αναφέρει, συμβολίζει την αλχημεία, και το χρυσαφί μέλι με το οποίο είναι πασαλειμμένος, συμβολίζει τη ζεστασιά, την αδελφότητα και τη ζωή!!!!!!!!!!!
Είναι αντιδεοντολογικό να χρειάζεται –να υποχρεώνεσαι μάλλον– να διαβάσεις επεξηγηματικά κείμενα για υποτιθέμενους συμβολισμούς (με βερμπαλισμούς θεωρητικά μπορεί κανείς να υποστηρίξει οτιδήποτε), κείμενα στεγνά, τα οποία μας λένε τι ακριβώς θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι είδαμε. Να απαιτείται μια μασημένη εξήγηση για αυτό που πρέπει να καταλάβουμε. Το έπραξα τελικά και, διαβασμένος πλέον, επέστρεψα μετά από δύο μέρες να ξαναδώ τα δύο βίντεο. Χωρίς προκαταλήψεις και με όλη τη διάθεση να δω όλους αυτούς τους συμβολισμούς και τις κρυφές πτυχές τις οποίες, όντας αδιάβαστος πριν, είχα χάσει. Και εδώ ακριβώς έχουμε την πιστοποίηση της χρεοκοπίας γιατί τα επεξηγηματικά κείμενα δεν έχουν καμία –πώς να το πω; Οργανική; Εσωτερική; Φυσική; – σχέση με τις προαναφερθείσες «performances». Αδυνατείς, ως θεατής, να αναγνωρίσεις, να εντοπίσεις και να συνδέσεις, ίχνη έστω, της θεωρητικής απολογίας με το έργο το οποίο αυτή θέλει να δικαιώσει. Αδυνατείς να επαληθεύσεις τις δεδηλωμένες καλλιτεχνικές προθέσεις. Τα βερμπαλιστικά σκηνικά δεν δικαιώνουν ούτε κατοχυρώνουν το κάθε νεφελώδες «δημιούργημα». Απόλυτη αναντιστοιχία ανάμεσα στη διατυπωμένη πρόθεση και το «εικαστικό», ή οποιασδήποτε άλλης μορφής, αποτέλεσμα. Happenings where nothing happens! Άλλο πράμα είναι, σκέφτηκα, ο προβληματισμός και η διανοητική σκέψη και άλλο η καλλιτεχνική, η εικαστική εν προκειμένω, δραστηριότητα. Μια χαρά είναι –και αξιοθαύμαστη– η δενδροφύτευση στο Κάσελ το 1982, αλλά αυτό είναι ακτιβισμός. Άλλο πράγμα ο ακτιβισμός, άλλο ο προβληματισμός, η αναζήτηση, η αμφισβήτηση –όπως θέλετε πείτε το– κι άλλο η καλλιτεχνική έκφραση.
Να διευκρινίσω εδώ ότι δεν τίθεται θέμα απόρριψης ή αμφισβήτησης της εννοιολογικής Τέχνης αυτής καθαυτής, ως μεθόδου καλλιτεχνικής έκφρασης. Κάθε άλλο. Η Εννοιολογική Τέχνη αποτελεί έναν δυνατό, γενναιόδωρο και πολύπτυχο τρόπο για καλλιτεχνική δημιουργία. Είναι όμως ένας πολύ απαιτητικός τρόπος. Απαιτεί βιώματα , εμπειρία ζωής, δυνατή πνευματική καλλιέργεια και στιβαρή διανοητική λειτουργία. Αυτό που γίνεται με όλες αυτές τις αυτιστικές «δημιουργίες», με τους διάφορους εξυπνακισμούς και την επίφαση στοχασμού, ή δεν ξέρω τι άλλο, είναι γελοίο. Αυτά τα λέω και για όλες τις περιπτώσεις των φοιτητών οι οποίοι βγαίνουν με βατραχοπέδιλα στην έρημό της.
Για χρόνια θεωρούσα ότι ο Μπόις θα μπορούσε να είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση θεωρητικού Διανοούμενου, ο οποίος όμως στις καλλιτεχνικές του φιλοδοξίες αυτές καθαυτές –στο ορατό και απτό αποτέλεσμα της σκέψης του– είναι ένας αποτυχημένος. Θα μπορούσε, σκεφτόμουν, να είναι ένας αξιόλογος δοκιμιογράφος. Διαβάζουμε ότι είναι ο πιο επιδραστικός καλλιτέχνης στη μεταπολεμική Ευρώπη και την Αμερική. Σίγουρα είναι, πλην όμως η επίδρασή του υπήρξε ολέθρια! Δεν αρκεί, με άλλα λόγια, ο βαθμός επίδρασης για να δικαιωθεί ένα έργο.
Εκατοντάδες, ή μάλλον χιλιάδες, εν δυνάμει καλλιτέχνες, από φιλοδοξία και ανάγκη να είναι σύγχρονοι και να «πρωτοπορήσουν», έχουν βαλτώσει διανοητικά και έχουν ναυαγήσει καλλιτεχνικά, επηρεασμένοι από τον Γιόζεφ Μπόις και υιοθετώντας δικές του απόψεις. Μην ξεχνάμε ότι αυτές αποτελούν την mainstream κατάσταση σήμερα. Με αφορμή όμως αυτήν την πρόσφατη εμπειρία αναζήτησα υλικό για τον Μπόις, διαπιστώνοντας ότι και στο θεωρητικό κομμάτι χωλαίνει η προσπάθειά του. Δεν εντρύφησα στη βιβλιογραφία για να αποφανθώ συνολικά για το έργο του, απλώς αντλώ υλικό απ’ αυτά που βρίσκει κανείς δημοσιευμένα ξανά και ξανά και τα οποία δίνουν την εντύπωση ότι αποτελούν προφανώς την επιτομή, τρόπον τινά, της σκέψης του. Τι να πει κανείς για το λαϊκίστικη και δημαγωγική δήλωσή του «jeder Mensch ist ein Künstler», που σημαίνει «ο κάθε άνθρωπος είναι Καλλιτέχνης»! Αυτό το είδα μάλιστα αναρτημένο και μπροστά στην είσοδο του γοητευτικού και ιδιαίτερα απολαυστικού Skissernas Museum. Στην πόλη της Λουντ κι αυτό. Για να αντιδράσω κι εγώ ακραία, αναρωτιέμαι τι θα έλεγε για τους Χίτλερ και Στάλιν, δύο εξαιρετικές περιπτώσεις της παγκόσμιας καλλιτεχνικής σκηνής! Μιλάμε για δύο αστείρευτους performers, για το εννοιολογικό έργο του ενός εκ των οποίων αναγκάστηκε να πολεμήσει! Αυτοί κι αν μας παρέδωσαν Gesamtkunstwerk!
Κάπου αλλού λέει: «If you want to express yourself you must present something tangible. But after a while this has only!!!!!!!!! (Δικά μου τα θαυμαστικά) the function of a historic document!!!!!!!!! (κι αυτά δικά μου ). Objects aren’t very important any more (μου τέλειωσαν τα θαυμαστικά). I want to get to the origin of matter, to the thought behind». Θεμιτό αυτό το τελευταίο ως αναζήτηση αλλά πόσο γελοίες, ανόητες και ανώριμες οι προηγούμενες διατυπώσεις… Όλη δηλαδή η προηγηθείσα πολιτιστική κληρονομιά –Γλυπτική, ζωγραφική, μουσική, θέατρο, λογοτεχνία– δεν είναι παρά ιστορικά ντοκουμέντα, τα ορατά και απτά αποτελέσματα (τα «αντικείμενα», όπως λέει) των οποίων, δεν έχουν, λέει, αξία! Αυτός είναι ο πολύς Ιωσήφ Μπόις. Τι να πεις… Το πιο ενδιαφέρον όμως, και θα κλείσω μ’ αυτό, είναι ότι σε δήλωσή του, όπου ερμηνεύει το υψηλό νόημα της παράστασης με τον νεκρό λαγό, φέρεται να δηλώνει: «…on the other hand intellectualizing can be deadly to thought: one can talk one’s mind to death in politics or in academia.» And in Art! Θα πρόσθετα εγώ!
*Η επίσκεψη έγινε τον Νοέμβριο του 2021 και το κείμενο ήταν έτοιμο για δημοσίευση από τα τέλη του Φεβρουαρίου, η οποία, ωστόσο, αναβλήθηκε λόγω της καταθλιπτικής ατμόσφαιρας την οποία δημιούργησε η βάναυση εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
ΥΓ. Κάθε ατάλαντος, πλην φιλόδοξος, φαντάζεται ότι μπορεί να κρύβεται πίσω από πυροτεχνήματα και επιμελώς νεφελώδεις κατασκευές, εγκαταστάσεις κλπ. Όλο αυτό συμπληρωμένο με έναν φετιχισμό σχετικά με τη χρήση ανομοιογενών υλικών, η οποία δεν είναι παρά μία επίφαση διανοητικής επεξεργασίας. Βλέπουμε έτσι στα καρτελάκια των εκθεσιακών χώρων απαριθμήσεις αυτών των υλικών. Σύρμα, κλωστή, ρινίσματα σιδήρου, τσόφλια αυγών φραγκόκοτας, λέπια ψαριού, κομμάτι μαρμάρου Πεντέλης, άχυρα πρώιμης σοδειάς κλπ.
ΥΓΙΙ. Αναζητείται από τον Ερυθρό Σταυρό το παιδάκι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του έκτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
