frear

Το τσιμπούρι του Μπέρρυμαν – της Τζούλιας Φορτούνη

«Δεν είμαι υπεύθυνος για τα τσιμπούρια που κολλάνε πάνω μου», έγραφε ο μέγας ποιητής W.B. Yeats, αναφερόμενος στους μιμητές του.

Αλλά στην εποχή της άκρατης επικοινωνίας, είναι πολύ πιθανό, προς στιγμήν τουλάχιστον, το πρωτότυπο να σκιάζεται, από τους μιμητές του.

Αφορμή του παρόντος είναι η πολυσέλιδη κριτική αναφορά στα Ονειρικά Τραγούδια που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Περισπωμένη (βλ. Νέο Πλανόδιον).

Φαίνεται ότι ο συντάκτης του εν λόγω κειμένου «ήταν έτοιμος από καιρό», αλλιώς δεν εξηγείται η ταχύτητα ανάγνωσης, σύνταξης και δημοσίευσης για ένα βιβλίο 400 σσ.

Η κριτική, αρνητική ή θετική, είναι σεβαστή και μάλιστα τιμά ένα βιβλίο. Κατά πόσο όμως μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «κριτική» αυτό το δημοσίευμα, στασιάζεται.

Υπάρχει μια προϊστορία στην οποία έπαιξα ρόλο. Και γι’ αυτό είμαι υποχρεωμένη να αναδημοσιεύσω μέρος μιας σχετικής κριτικής μου, η οποία επρόκειτο  να δημοσιευθεί στο περ. Πλανόδιον, το 2010. Δεν είδε το φως της δημοσιότητας, έπειτα από παρέμβαση του ίδιου του Α. Ζέρβα, τακτικού συνεργάτη τότε του Πλανόδιου. Να όμως που η ανοχή τελικώς βοηθάει την καλπονοθεία !

Το Ιστορικό

«Προς τα τέλη του Ιανουαρίου 2010, έξι ολόκληρα χρόνια μετά τη δημοσίευση του Αφιερώματος στο Τζών Μπέρρυμαν, Νέα Εστία 2004, ξέσπασε μεγάλος καβγάς στην ηλεκτρονική επιθεώρηση ΠΟΙΕΙΝ, με αφορμή την προδημοσίευση ορισμένων ποιημάτων του Τζών Μπέρρυμαν από τον Γιάννη Λειβαδά.

Στην αρχή ο σχολιασμός  ήταν πλήρης μύρων και λιβάνου. Όταν όμως ορισμένοι αναγνώστες αγανακτήσαμε και αρχίσαμε να παρεμβαίνουμε δυναμικά, προσκομίζοντας τεκμήρια κατάφωρης λογοκλοπής από τις σχετικές μεταφράσεις του Α.Ζ, αρχής γενομένης από τον ίδιο τον τίτλο Ονειρικά Τραγούδια, οι συνεργάτες του ηλεκτρονικού περιοδικού περιήλθαν σε πολύ δύσκολη θέση. Ο επίδοξος μεταφραστής είχε αποκρύψει αρχικά την ύπαρξη του Αφιερώματος. Κατόπιν, ισχυρίσθηκε ότι η εργασία έγινε εν γνώσει του «φίλου» Αντώνη Ζέρβα.

Η βασική ερώτηση ήταν ” γιατί ο κ. Λειβαδάς επιλέγει να μεταφράσει τα ήδη μεταφρασμένα ποιήματα;

Οποιοσδήποτε έχει το δικαίωμα να μεταφράσει ένα ήδη μεταφρασμένο κείμενο, εφόσον προτείνει μία νέα ερμηνεία, ιδίως στην περίπτωση ενός κατά γενική ομολογία τόσο δυσνόητου ποιητή, όσο ο Μπέρρυμαν. Είναι ολοφάνερο από τη φιλολογική σύγκριση ότι οι μεταφράσεις του κ. Λειβαδά δεν γίνονται από τα πρωτότυπα, αλλά βάσει προγενέστερων μεταφράσεων. Στον Μπέρρυμαν του Λειβαδά λχ. δεν υπάρχει καμμιά απολύτως νοηματική απόκλιση από τον Μπέρρυμαν του Ζέρβα. Ακόμη και «ο κ. Κοκκάλας» υιοθετείται ως δεδομένο. Το ίδιο ισχύει για τα διαφορετικά επίπεδα λόγου πάνω στα οποία τόσο επιμένει ο Α.Ζ. Διαφοροποίηση υπάρχει μόνο στη φρασεολογία, σύμφωνα με το προσωπικό γούστο του ανα-μεταφραστή. Ως εκ τούτου, δεν πρόκειται για μετάφραση.

Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης από την οικεία σελίδα του Ποιείν, δεν ήταν δύσκολο να αποδειχθεί ότι “Ο κ. Λειβαδάς διαβάζει Ζέρβα και νομίζει ότι μεταφράζει Μπέρρυμαν“. Συνεπώς «όφειλε να διευκρινίσει ότι η εργασία του στηρίζεται στην εν λόγω προγενέστερη εργασία. Διαφορετικά, είναι ένοχος λογοκλοπής».

Αυτά γράφονταν το 2010! 12 χρόνια αργότερα, έχουμε στα χέρια μας ένα βιβλίο τριπλάσιο σε σύγκριση με το Αφιέρωμα της Νέας Εστίας. Τι λαγοί θα ξεπηδήσουν άραγε στο μέλλον!

***

Είναι βεβαίως πολύ δύσκολο να βγάλει κανείς άκρη από αυτό το αβυσσαλέο γραπτό με τον τίτλο ΤΑ ΟΝΕΙΡΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ: ΑΠΟΘΕΣΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΣΜΟΣ

(Νέο Πλανόδιον)

Με τη λέξη «αποθεσμοποίηση» εννοείται άραγες η πρακτική του Μπέρρυμαν, ενώ η φράση «μεταφραστικός ακαδημαϊσμός» χαρακτηρίζει την εργασία του Α.Ζ;

Μα τότε προς τι η μακρά και εμπεριστατωμένη εισαγωγή και ο Πρόλογος του βιβλίου που διαφωτίζουν ακριβώς το ζήτημα της «στραμπουλιγμένης σύνταξης» και την έχθρα του Μπέρρυμαν προς την καλλιγραφημένη ποίηση;

Ας υποτεθεί όμως ότι ο Α.Ζ προδίδει τον Μπέρρυμαν με καλλωπισμούς.

Ποιός είναι ο αντι-ακαδημαϊσμὸς του κ. Λειβαδά; Αντιπαραθέτει π.χ. τη δεύτερη στροφή του Ονειροτράγουδου 4 ως δείγμα πιστής απόδοσης του πνεύματος και γράμματος του πρωτότυπου.

Πρωτότυπο:

………..

or falling at her little feet and crying

‘You are the hottest one for years of night

Henry’s dazed eyes

have enjoyed, Brilliance.’ I advanced upon

(despairing) my spumoni.—Sir Bones: is stuffed,

deworld, wiffeedinggirls.

 

Απόδοση Λειβαδά:

«Είσαι η πιο φλογερή εδώ και χρόνια νύχτας

απ’ όσες τα θολωμένα μάτια του Χένρυ

έχουν απολαύσει. Αστέρι.» Ρίχτηκα
(απελπισμένος) στην τούρτα παγωτό.

– Ο Κύριος Κοκκάλας: είν’ φίσκα,
ο ντουνιάς, μι φαγανά κορίτσα».

 

Περνάμε τώρα στα Ονειρικά Τραγούδια του Α.Ζ (σελ. 59) και διαβάζουμε την ίδια στροφή:

 

ή να μην πέσω στους ποδίσκους της και να φωνάξω

«Είσαι η πιο καυτή εδώ και χρόνια νύχτας

απ’όσες τα θολωμένα μάτια του Ερρίκου

έχουν απολαύσει, Αιγλήεσσα.» Συνέχισα

(άπελπις) το παγωτό μου όλο σαντιγύ. –Σερ Κοκκάλα:

φίσκα ου γκόσμος ἀπού φαγανά γκουρίτσια.

 

Είναι ολοφάνερο αυτό που έγραφα το 2010. Ο Λειβαδάς διαβάζει Ζέρβα και φαντάζεται πως μεταφράζει Μπέρρυμαν.

Ας προσεχθεί το επίθετο «φλογερή» στην απόδοση Λειβαδά. Ο Μπέρρυμαν κοιτάζει τη γυναίκα που τρώει «κοτόπουλο με κόκκινο πιπέρι, πάπρικα». Είναι καυτερή, καυτή σαν το φαγητό της. Ο αφηγητής δεν έχει παρά «ένα παγωτό». Με το επίθετο «φλογερή» γίνεται μετάβαση σε σημασιολογικό επίπεδο εκτός του διατροφικού, κουζινικού  πλαισίου αναφοράς με αποτέλεσμα να χάνεται ο κωμικός χαρακτήρας του περιστατικού: δηλ. το καλαμπούρι της ταύτισης εδέσματος και σεξουαλικής ορμής. Το επίθετο «φλογερή» δεν έχει καμμία σχέση με τα «φαγανά κορίτσια», τα οποία δεν είναι απαραιτήτως και φλογερά, ούτε λέμε «φλογερά» φαγητά !

Τα Ονειρικά τραγούδια είναι γεμάτα από τέτοια παιχνίδια, συχνά μάλιστα πολύ πιο έμεσα.

Ας σημειωθεί επίσης ότι εδώ δεν μιλάει ο «κυρ Κοκκάλας» αλλά «ο Σερ Κοκκάλας». Αλλά τί να πει κανένας για την απόδοση του Brilliance, λέξη του 19ου αιώνα, μεταφερμένη στην πανεπιστημιακή αργκό!  Βεβαίως και λέμε «είναι αστέρι». Αλλά εδώ άλλο πράγμα εξυπονοείται, ότι λάμπει όλο τό σεξ της. Το αρχαίο επίθετο Αιγλήεσσα μεταφέρει αντιθέτως κάτι από το γλωσσικό βάθος της αγγλικής λέξης. Έπειτα, η απόδοση «Αστέρι» έρχεται σε αντίθεση με την Τρίτη στροφή, όπου η γυναίκα -πάπρικα αδιαφορεί αν κατοικεί στη γη ή σε άλλο πλανήτη.  Ένα Αστέρι στον Άρη ! Οι συνειρμοί που συνεπάγεται η επιλογή των λέξεων είναι αδυσώπητοι.

Τέτοιες αποχρώσεις διαφεύγουν, ακόμη και σε μετάφραση, από την αντι-ακαδημαϊκή ιδιοφυία του κ. Λειβαδά.  Πώς τώρα έχει την αξίωση να μιλάει για κατανόηση του πρωτότυπου, το αφήνουμε στην κρίση του αναγνώστη.

Δεν πρόκειται για ένα και μόνο παράδειγμα. Όπου βάζει το χέρι του, το αποτέλεσμα είναι θλιβερό, τόσο από την άποψη του λεξιλογίου, όσο και από τη σκοπιά της στιχουργικής.

Θυμώνει δήθεν ο κ. Λειβαδάς με τον εξελληνισμό του «Ερρίκος». Αλλά τί θα πει «Χένρυ» στα ελληνικά; Ο Μπέρρυμαν επέλεξε το όνομα αυτό γιατί θεωρούσε ότι ήταν το χειρότερο κύριο όνομα της Αγγλικής, όπως αναφέρεται στις οικείες σελίδες του Α.Ζ. Ταυτίζεται με τον ιδιόμορφο χαρακτήρα ενός μέσου Αμερικάνου. Έτσι το «Ερρίκος», ως σπάνιο όνομα, δεν είναι μόνο ολοζώντανο, αντηχεί παράξενα στο αυτί του Έλληνα αναγνώστη, παρά τις δυσκολίες που συνεπάγεται κατά το το πλέξιμο του στίχου.

Ως προς το νοηματικό επίπεδο τώρα,  είναι και πάλι αδύνατο να αντιληφθεί κανείς ποια είναι η ερμηνεία του κ. Λειβαδά.

Κατ’ αρχάς, μεταφράσεις πρώιμων ποιημάτων του Μπέρρυμαν έχουν γίνει και αναφέρονται στα ίδια τα Ονειρικά Τραγούδια. Τα Dream Songs ήταν ως τώρα αμετάφραστα! Στην Εισαγωγή του, ο  Α.Ζ αφιερώνει σελίδες για το δυσμετάφραστο του έργου.

Αλλά σε τι έγκειται ο χαρακτήρας των Ονειρικών Τραγουδιών; Γιατί υπάρχουν οι δύο κύριες φωνές, δηλ. του Ερρίκου και του κ. Κοκκάλα. Τι ενσαρκώνει ο Ερρίκος και τι εκπροσωπεί ο κ.  Κοκκάλας; Για ποιο λόγο δεν υφίσταται ενότητα ύφους σ’αυτό το μακροσκελέστατο ποίημα; Πρόκειται ή δεν πρόκειται για το ζήτημα της απώλειας και των προεκτάσεών της; Ερωτήματα που αναλύονται μεθοδικά από τον Α.Ζ, και μάλιστα σε κατά μέτωπον σύγκρουση με την Αμερικανική κριτική. Ομολογώ ότι παρά τις προσπάθειές μου δεν έχω συλλάβει πού θέλει να καταλήξει ο κ. Λειβαδάς.

Ότι κατανοεί βαθύτερα τον Μπέρρυμαν και συνεπώς τον μεταφράζει πιστότερα, «χωρίς να τον «ελληνοποιεί», όπως ο Α.Ζ;

Σύμφωνοι, μόνο που σε κάθε φράση του ακούγεται ενοχλητικά ο Αντώνης Ζέρβας!

Ο κ. Λειβαδάς θα έπρεπε, αν μη τι άλλο, να βόσκει στα δικά του λειβάδια.

Τζούλια Φορτούνη

(alias Αγγελική Κάφαντάρη)

Δεκ. 2021

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη