Μια Ανθοδέσμη
για την αγάπη και τα ανυπεράσπιστα του κόσμου
Για όσους έχουν και για όσους δεν έχουν ελπίδα,
για όσους έχουν και για όσους δεν έχουνε πίστη,
για όσους έχουν και για όσους δεν έχουν αγάπη
ΛΑΜΠΗΣ ΚΑΨΕΤΑΚΗΣ
Ο Νυμφίος και η εγρήγορση· ο εκούσιος θάνατος και η αγάπη· η καταδίκη της εξουσίας στον ασθενέστερο (το κατάρχειν των ελαχιστοτέρων)· τα έργα της φιλανθρωπίας και της ελεημοσύνης· η φιλοπονία και η ακάματη πνευματική προσπάθεια· η μέριμνα για τους φτωχούς και τους έσχατους· το μοιρολόι της Παναγίας και η αναστάσιμη χαρά, είναι μερικά από τα εξαίσια άνθη («ανθύλλια, fioretti» τα αποκαλεί ο συγγραφέας) της Ανθοδέσμης για τη Μεγάλη Εβδομάδα του Σταύρου Ζουμπουλάκη (εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 2021). «Πολλοί θα βρουν δικαιολογημένα πως τούτα τα χαμολούλουδα δεν είναι όσο θα άρμοζε όμορφα ή εύοσμα· εγώ όμως δεν έχω άλλα, αυτά μόνο μπόρεσα να μαζέψω», εξομολογείται με αφοπλιστική σεμνότητα ο συγγραφέας στο σύντομο προλόγισμά του.
Και όμως. Και όμορφα και εύοσμα και πολλαπλώς ωφέλιμα βρήκα τα άνθη της πλούσιας σύνθεσης κατά την ανάγνωση, που έγινε με μια ανάσα. Γιατί το χάρισμα του Ζουμπουλάκη, πέρα από τη βαθιά γνώση και την κριτική τόλμη του, είναι η αφηγηματικότητα. η καλλιτεχνική μετάπλαση του βιώματος σε τρυφερό λογοτεχνικό ανάγνωσμα. Γιατί στην Ανθοδέσμη, όπως και τα προηγούμενα βιωματικά βιβλία του (Η αδερφή μου, Στ’ αμπέλια), βρήκα στοιχεία που σχετίζονται με το νόημα της ζωής και της ύπαρξης. Γιατί στη στοχαστική αυτή περιδιάβαση στη Μεγάλη Εβδομάδα, εκτός από τους διάσημους ύμνους των ημερών, χάρηκα κείμενα δημώδους και υψηλής λογοτεχνίας. Γιατί μέσα στον πλούτο των ανθέων της Ανθοδέσμης βρήκα απαντήσεις σε ερωτήματα που είχα αναπάντητα από παιδί: για τις γονυκλισίες, τη μετάνοια, το ευχέλαιο, την ερμηνεία του τετέλεσται και για άλλα πολλά. Και χάρηκα παρατηρήσεις-απόψεις που μεγαλύνουν το μεγαλείο των ημερών.
Ξεχωρίζω μερικά από τα μυροβόλα άνθη που δίδουν το άρωμα και τη δροσιά τους στην παραμυθητική αφήγηση: το πρώτο, ότι στο κέντρο της λαοφιλούς υμνολογίας τίθενται οι ανυπεράσπιστοι και εγκαταλειμμένοι του κόσμου τούτου· ότι η Μεγάλη Εβδομάδα, «πιστή στις ευαγγελικές διηγήσεις, προβάλλει περίοπτα μια πόρνη και έναν ληστή»· ότι την κορυφαία ώρα του Πάθους οι πρώτοι γίνονται έσχατοι (οι μαθητές εξαφανίζονται) και οι έσχατοι γίνονται πρώτοι (η πόρνη, ο ληστής, ο εκατόνταρχος, λίγες γυναίκες)· ότι οι ανά τους αιώνες μαθητές του Χριστού «δεν μπορεί παρά να είναι πάντα με τους εγκαταλειμμένους, τους εξουθενωμένους, τους αβοήθητους αυτού του κόσμου».
Το δεύτερο, η αγάπη: ο Χριστός είναι ο Νυμφίος της Εκκλησίας, ο παντοτινός εραστής των ψυχών και των σωμάτων μας, γιατί η αγάπη του έφτασε σε τέτοιο παροξυσμό, ώστε ανελθείν εν τω σταυρώ και θάνατον υπομείναι. Πέθανε από αγάπη. Αυτή είναι η συγκλονιστική προσθήκη των χριστιανών στο Άσμα Ασμάτων, το οποίο υπογειώνεται, όπως δείχνει ο Ζουμπουλάκης, στην υμνογραφία και αποτελεί πηγή έμπνευσης για τους υμνογράφους: ο Νυμφίος ο κάλλει ωραίος παρά πάντας ανθρώπους είναι «ο κατάστικτος τοις μώλωψι Εσταυρωμένος Χριστός!».
Η αγάπη λοιπόν είναι το μυρίπνοο άνθος της χριστιανικής πίστης που ανιχνεύει στην υμνολογία και εντάσσει στην Ανθοδέσμη του ο συγγραφέας. Ο Χριστός πεθαίνει από αγάπη, για να λυτρώσει τον άνθρωπο από το κράτος της αμαρτίας. Το συμπέρασμα αβίαστο: «Ο μόνος τρόπος της αναστημένης ζωής είναι η απροϋπόθετη αγάπη, η αγάπη που σπάει το σκληρό κέλυφος του εγωϊσμού και ανοίγεται στον άλλον, που φτάνει να βάλει τον άλλον πάνω από τον εαυτό. Μόνο αυτή η αγάπη λυτρώνει, μόνο αυτή δίνει χαρά, μόνο αυτή τελικά σώζει». Είναι το πραγματικό νόημα της ελπίδας, όπως το διατύπωσε ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ: «Ελπίζω σε Σένα για μας». Είναι η τελευταία προσευχή πάνω στον Σταυρό: Πάτερ, άφες αυτοίς· ου γαρ οίδασι τί ποιούσι.
Η ακρότατη αυτή έκφραση μακροθυμίας ξυπνά στην ψυχή του στοχαστή Ζουμπουλάκη την αντίδραση, καθώς ακούει το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης τα γνωστά αντιιουδαϊκά τροπάρια (Λαός δυσεβής και παράνομος, Αντί αγαθών, ων εποίησας, Χριστέ, τω γένει των Εβραίων κλπ.). «Προσευχόμαστε στον Χριστό τού άφες αυτοίς και του ζητάμε να εκδικηθεί», σχολιάζει και προτείνει με σθένος «να βγουν τα τροπάρια αυτά από τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας, να αντικατασταθούν με άλλα», καθώς «μόνο μια πεθαμένη πίστη δεν μπορεί να αλλάξει ένα τροπάριο». Η κριτική τόλμη είναι μια σημαντική παράμετρος της σύνθεσης.
Ο Ζουμπουλάκης συζητά επίσης «τη μαυρίλα», την άρνηση της χαράς και την ασκητική στέρηση που προτείνει ο «ιστορικός χριστιανισμός». Συγκινείται με το αίτημα του Ιωσήφ τού από Αριμαθαίας προς τον Πιλάτο (Δος μοι τούτον τον ξένον), χαίρεται την εκρηκτική στιγμή του Μεγάλου Σαββάτου, όταν σύνολο το εκκλησίασμα ψάλλει στον ύμνο των τριών παίδων Τον Κύριον υμνείτε…· παρατηρεί ότι τα «Εγκώμια» της Μεγάλης Παρασκευής (τα «εκκλησιαστικά χαϊκού») συγκινούν όχι τόσο για την τέχνη τους όσο για τη συνθήκη μέσα στην οποία ψάλλονται και ότι, ενώ αποτελούν τον επίσημο θρήνο της Εκκλησίας για τον θάνατο του Θεού, δεν αποπνέουν τίποτα το καταθλιπτικό. «Όχι επειδή έξω φυσάει το αεράκι της άνοιξης, αλλά γιατί μέσα σε αυτά πνέει ήδη η αύρα της Αναστάσεως», γράφει, και συναισθάνεται τον αναστάσιμο τόνο που διαπερνά τις ακολουθίες και τη λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και η πρόταση για πλήρη λειτουργική αναδιάταξη των ακολουθιών, προκειμένου να θεραπευτεί η λειτουργική αταξία που επικρατεί κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα, ιδιαίτερα το Μεγάλο Σάββατο.
Η ευρύτητα σκέψης του στοχαστή και η θέρμη του πιστού οδηγούν σε λεπτές παρατηρήσεις: το Πάθος του Χριστού είναι εκούσιο (τα εκούσιος και εκουσίως ακούγονται πολλές φορές, σημειώνει)· η πορεία προς τον Σταυρό είναι μια πορεία σταδιακής παραίτησης από την ισχύ· η χριστιανική ζωή προβάλλεται ως δημιουργικότητα και η πίστη ως καρποφορία (αφορμή η παραβολή των ταλάντων της Μεγάλης Τρίτης)· το κάλλος του Χριστού (ο ωραίος κάλλει, πού έδυ σου το κάλλος κλπ.) είναι λόγος για τη θεότητά του· η αγάπη και το έλεος για τους φτωχούς και τους έσχατους είναι η μεγάλη ανθρώπινη δημιουργία.
Αγγίζοντας το βάθος και την ουσία της χριστιανικής πίστης, ο Ζουμπουλάκης μάς καλεί, αντί να βασανιζόμαστε με ερωτήματα για την Ανάσταση του Χριστού και την ανάσταση των νεκρών, να στρατευόμαστε στα έργα της καλοσύνης και της αγάπης, «να συναντήσουμε τον Χριστό στον λόγο του και να τον αναγνωρίσουμε στο πρόσωπο των φτωχών και των ξένων, να επιδέσουμε τις πληγές του στις πληγές των άλλων».
Τα αγλαόμορφα αυτά άνθη, τα στοχαστικά κείμενά του, σε συσχετισμό με την ευρυμάθεια του δημιουργού τους, τις πολλές αναφορές στη δυτική παράδοση, τις θεολογικές και φιλοσοφικές νύξεις, τη στοχευμένη διακειμενικότητα (από τον Σολωμό, τον Σεφέρη και τον Άρη Αλεξάνδρου ώς τον Μπόρις Πάστερνακ) και κυρίως με τη χαριτωμένη αφήγηση που πηγάζει από το συγκινητικό βίωμα (το οποίο, πάντως, δεν θολώνει τη σκέψη), συγκροτούν μια πλούσια και φροντισμένη σύνθεση που προσφέρεται στον καθένα μας. Γιατί ο Σταύρος Ζουμπουλάκης δεν δογματίζει· γνωματίζει δημιουργώντας ένα δυναμικό πλαίσιο ανάγνωσης μέσα στο οποίο όλοι μπορούμε να έχουμε άποψη: οι πιστοί αλλά και οι μη πιστοί, οι εντός αλλά και οι εκτός, οι εγγύς αλλά και οι μακράν. Γιατί όλοι έχουμε ανάγκη από την αγάπη, από πνευματικά χρώματα και αρώματα. Και γιατί, σύμφωνα με τον ποιητή Λάμπη Καψετάκη,
Δεν θα μας κρίνουν παρά τα ασθενή,
τα πλέον ανυπεράσπιστα του κόσμου.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Ζωγραφική: Νικόλαος Γύζης, Ιδού ο Νυμφίος. Δείτε τα περιεχόμενα του τρίτου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
