«Ο έρωτας έχει εξοριστεί από τη ζωή μας δια παντός.
Τον έχουμε εξαφανίσει από τον κόσμο μας. Άραγε,
ποιον έρωτα; Η καραντίνα και ο αποκλεισμός είναι
μια ταφόπλακα του ανθρώπινου εαυτού, όχι του
“εγώ”. Διότι το “εγώ” μας θα επιζήσει με χίλια δυο
επινοήματα».
Στέφανος Ροζάνης, «Η καραντίνα και ο αποκλεισμός
είναι μία ταφόπλακα του ανθρώπου», Lifo, 27.3.2020
Όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, η χώρα μας, όπως και σχεδόν όλος ο πλανήτης βρισκόταν σε καραντίνα, λόγω της πανδημίας του covid-19. Είναι μία περίοδος δαιμονοποίησης της αφής, της (ψηλ)άφησης των ανθρώπινων επιθυμιών και αναγκών και της (επ)αφής, της επικοινωνίας. Συγκρίνοντας την αφή με τις άλλες αισθήσεις, γράφει σε πρόσφατο κείμενό του, εν μέσω πανδημίας, ο Giorgio Agamben: «Η επαφή με ένα άλλο σώμα είναι συνάμα, δηλαδή, και πρώτιστα επαφή με τον εαυτό μας. Το άγγιγμα, το οποίο φαίνεται κατώτερο από τις άλλες αισθήσεις, είναι κατά κάποιον τρόπο το πρώτο, γιατί μέσα σε αυτό μορφώνεται κάτι που σημαίνεται ως ανθρώπινο υποκείμενο, το οποίο με την όραση και με τις άλλες αισθήσεις εννοείται αφηρημένα. Έχουμε για πρώτη φορά εμπειρία του εαυτού μας όταν, αγγίζοντας ένα άλλο σώμα, αγγίζουμε τη σάρκα μας μαζί του. Εάν, όπως προσπαθούμε να κάνουμε διεστραμμένα σήμερα, καταργούσαμε κάθε επαφή, εάν όλοι και όλα κρατούνταν σε απόσταση, τότε θα χάναμε όχι μόνο την εμπειρία των άλλων σωμάτων, αλλά πρώτιστα την άμεση εμπειρία του εαυτού μας, δηλαδή, θα χάναμε απλά και ξάστερα τη σάρκα μας» [1].
Ανεξάρτητα, όμως, από τις συνέπειες αυτού του περιορισμού, που ήδη είναι εμφανείς, πέρα από την οικονομία, και στη διαρραγή του κοινωνικού ιστού και στον πυρήνα των κοινωνικών σχέσεων, δηλαδή τις φιλικές σχέσεις και όλες τις σχέσεις εγγύτητας –κυριολεκτικά και μεταφορικά–, αλλά και στην κορύφωση ψυχικών προβλημάτων, ο έρωτας βρίσκεται εδώ και καιρό σε μία ιδιότυπη καραντίνα που περιγράφεται από την ανασφάλεια του ατόμου να διακινδυνεύσει το άνοιγμα στον άλλο, ανασφάλεια να διερευνήσει στην ουσία τον ίδιο του τον εαυτό. Ο έρωτας, όπως αναδείξαμε παραπάνω, απώλεσε το πολιτισμικό του έρεισμα και το πάθος και εντάχθηκε σε μία διαδικασία εξορθολογισμού που υπονόμευσε την ερωτική επιθυμία, γιατί την απομάγευσε. Όμως ο έρωτας είναι πάντα αντισυμβατικός, υπό την έννοια ότι είναι απειθάρχητος και αταξινόμητος. Αν ταξινομηθεί πλήρως και αν πειθαρχήσει σε αμιγώς ορθολογικές επιλογές με βάση το συμφέρον και την ωφέλεια, μήπως παύει να είναι έρωτας; Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο λέγεται συχνά σήμερα πως ο έρωτας αδυνατεί να παράσχει την αναγκαία υπαρξιακή διαύγεια, διότι δεν πραγματοποιεί καμία πραγματική διαρραγή, καμία σύγκρουση του ατόμου με την κοινωνία ή με τις ίδιες τις δικές του κανονικότητες. Δεν επιχειρείται καμία διακινδύνευση. Όλα συντελούνται εκ του ασφαλούς και χωρίς κανένα ρίσκο. Όλα τα ενδεχόμενα γίνονται a priori προβλέψιμα και άρα αδιάφορα. Ο έρωτας αδυνατεί έτσι να παράσχει πραγματική έξαψη, σωματική και πνευματική, αφού απονευρώνεται, χάνει την ουσία του. Σύμφωνα με τον Alain Badiou [2], «η παραδεδομένη αντίληψη σήμερα είναι πως ο καθένας κυνηγάει μόνο το συμφέρον του. Ο έρωτας είναι όμως η απόδειξη του αντιθέτου, καθώς πρόκειται για την εμπιστοσύνη στο τυχαίο και το άγνωστο…». Ωστόσο, οι εχθροί του έρωτα, κατά Badiοu, είναι σήμερα αφενός η ιδεοληπτική ασφάλεια και αφετέρου η άνεση των οριοθετημένων απολαύσεων. Στο πλαίσιο αυτό, καθήκον της φιλοσοφίας, επισημαίνει, είναι η υπεράσπιση και ανανέωση του έρωτα μέσω της επανεπινόησης του ρίσκου και της περιπέτειας έναντι της ασφάλειας και των ανέσεων.
Για τον Badiou, έρωτας δίχως διακινδύνευση δεν υφίσταται. Όποιος αναζητά την ασφάλεια και φοβάται, αρνείται να ερωτευτεί. Ένα ακόμη στοιχείο του έρωτα είναι η εμπιστοσύνη στο τυχαίο, η άρση της καχυποψίας απέναντι στο διαφορετικό. Ο έρωτας οικοδομείται πάνω στη διαφορετικότητα και συνιστά μία «διαρκή κατασκευή», «μία επίμονη περιπέτεια» που δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε ποτέ. Ανεξάρτητα από τη διαρραγή, το τέλος ερωτικών σχέσεων, ο ίδιος ο έρωτας ως περιπέτεια δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί. Ο έρωτας στη μετανεωτερική εποχή απειλείται από την άρνηση του τυχαίου, την ασφάλεια και τη συμβολαιοποίηση [3] από τη μια και την εφήμερη περιπέτεια από την άλλη. Μεταξύ συμβολαίου/γάμου, δηλαδή, και εφήμερων σεξουαλικών απολαύσεων δίχως συναισθηματική εμβάθυνση, ο έρωτας ασφυκτιά. Είτε ο έρωτας συμβολαιοποιείται και γίνεται κατάσταση είτε ταυτίζεται με μία επιφανειακή και εικονική στις μέρες μας συνεύρεση δίχως συναισθηματική εμπλοκή, το κοινό στοιχείο και στις δύο περιπτώσεις είναι ότι οι άνθρωποι αρνούνται το τυχαίο, δεν θέλουν να πάρουν κανένα ρίσκο. Αν στην πρώτη περίπτωση ο έρωτας συντρίβεται στις μυλόπετρες του χρόνου, της συνήθειας, της ρουτίνας και της επανάληψης, στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για ερωτισμό, σεξουαλική ζωή, κι όχι για ένωση και μοίρασμα, δίχως τα οποία έρωτας δεν υφίσταται.
Στο πλαίσιο που έχουμε περιγράψει, αυτής της ιδιότυπης καραντίνας όπου ο έρωτας εγκλωβίζεται, ο άνθρωπος οδηγείται σε απίσχνανση των δεξιοτήτων κοινωνικότητας (δεν τις χρησιμοποιεί, δεν τις αναπτύσσει, δεν τις επιλέγει). Ο έτερος γίνεται συνδαιτημόνας στη μοναχική δραστηριότητα της κατανάλωσης, ενώ κυριαρχεί ένας κυνικός πραγματισμός: τα οφέλη της ερωτικής εγγύτητας δίχως καμία διακινδύνευση – ο μη έρωτας. Το άτομο μονωμένο, απομονωμένο από κάθε υγιή συλλογικότητα, επιμελείται των ατομικών του απολαύσεων και αντικρίζει τον άλλο ως το μέσο που θα του προσφέρει αυτήν την καθαρά ατομική απόλαυση. Αν ο άλλος δεν εμπλέκεται σε αυτό το υποτυπώδες νόημα, είναι αδιάφορος. Έχει δίκιο ο Bauman, όταν διαπιστώνει πως το πρώτο θύμα της επέλασης της καταναλωτικής αγοράς είναι η ανθρώπινη αλληλεγγύη. Χαρακτηριστικά, σήμερα παρατηρείται ότι οι «millennials» δεν φλερτάρουν, καθώς θεωρούν το φλερτ ιδιαίτερα αγχωτικό [4]. Πρόκειται για μία γενιά με μειωμένη αυτοπεποίθηση, που μαστίζεται από κοινωνικό άγχος και εσωστρέφεια, ανασφάλεια για το «αύριο» και δυσκολία σύνδεσης με το άλλο πρόσωπο. Φοβούμενοι οι «millennials» να αντιμετωπίσουν τον άλλο, αλλά και τον ίδιο τους τον εαυτό, καταφεύγουν στις διαδικτυακές εφαρμογές [5] εύρεσης συντρόφων βάσει συγκεκριμένων στοιχείων που δίνουν για τον εαυτό τους και αναζητούν βάσει προδιαγραφών. Αποφεύγουν το πραγματικό ραντεβού και το τυχαίο και προτιμούν τα «dating apps». Γράφει η Τσιβάκου για την ανασφάλεια της νεολαίας στην εποχή μας: «Μέσα σε ένα σύμπαν άλλοτε σαγηνευτικών και άλλοτε τρομακτικών συζεύξεων του εικονικού με το πραγματικό, το σύγχρονο άτομο ψάχνει για νησίδες ασφαλείας, οικοδομώντας τον δικό του μικρόκοσμο,…» [6].
Ίσως στις παραπάνω αποκαρδιωτικές παρατηρήσεις, να έχει νόημα να ακολουθήσει το μετανεωτερικό Υποκείμενο συμβολικά το παράδειγμα του Ίκαρου που προτείνει ο André Comte-Sponville [7], να απεγκλωβιστεί από τον φαύλο κύκλο ελπίδας-απογοήτευσης, προετοιμάζοντας και καταλαμβάνοντας το δικό του όνειρο, τη δική του «νησίδα», κατά Τσιβάκου, δίχως ούτε αυταπάτες ούτε βόλεμα. Στην περίπτωση του έρωτα, αυτό σημαίνει να τολμήσει το Υποκείμενο να δεχθεί τη μέθεξή του στο ενδεχόμενο «θαύμα» της Ένωσης. Και για να συμβεί αυτό, το άτομο δεν έχει ανάγκη από «πτητικές» [8] εμπειρίες, αλλά από πραγματικές ανατάσεις και αυθεντικές σχέσεις που απαιτούν ρίσκο, χρόνο και πραγματική μέριμνα για τον άνθρωπο (τον έτερο ως εαυτό).
Σημειώσεις
1. Τζόρτζιο Αγκάμπεν, «Η φιλοσοφία της επαφής», μτφρ. Α. Θεοφιλογιαννάκος, Φρέαρ, 5 Ιανουαρίου 2021 (https://frear.gr/?p=30365).
2. Alain Badiou, Εγκώμιο για τον έρωτα, μτφρ. Φώτης Σιατίστας, Πατάκης, Αθήνα 2015.
3. Πρόκειται για μια «αντίληψη του ‘έρωτα’ που περιλαμβάνει ρήτρες ασφαλείας και πρόκειται για τον έρωτα ως ασφαλιστικό συμβόλαιο έναντι παντός ρίσκου» στο Alain Badiou, ό.π., σελ. 203.
4. https://www.neolaia.gr/2020/01/14/giati-to-flirt-ehei-ginei-agxotiko-gia-tous-millennials/
5. On line εφαρμογές γνωριμιών, όπως Tinder, Romeo, Grindr.
6. Ιωάννα Τσιβάκου, Ατομικισμός και φιλία. Η ταυτότητα των νέων Ελλήνων, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2017, σελ. 49.
7. Αντρέ- Κλωντ Σπονβίλ, Ο μύθος του Ίκαρου. Πραγματεία περί απελπισμού και μακαριότητας, μτφρ. Γ. Καυκιάς, επιμ. Ν. Κωνσταντόπουλος, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 2006 .
8. Με τον όρο «πτητικότητα», τόσο στη φυσική όσο και στη χημεία, χαρακτηρίζεται η φυσική ιδιότητα ενός, συνήθως, υγρού για την ιδιαίτερη ευκολία της εξάτμισής του σε κανονικές συνθήκες.
⸙⸙⸙
[Προδημοσίευση από το βιβλίο Φιλεῖν και Έρᾶν. Το ερωτικό φαινόμενο χθες και σήμερα (δοκίμιο και απάνθισμα), που θα κυκλοφορήσει το προσεχές διάστημα από τις εκδόσεις Παρισιάνου.]
