Γιάννης Δ. Στεφανάκις, Βάθος ουρανού, ΑΩ Εκδόσεις, 2020
137 χαϊκού και 35 σχέδια
Ένα ποτάμι κατεβαίνει με ορμή (σ. 14), κεραίες τοτέμ υψώνονται σε ψηλά κτίρια (σ. 15), γκρίζοι ουρανοί με σύννεφα (σ. 14) που λούζονται στη θάλασσα (σ. 10), χρόνος άχρονος (σ.16), με απορρίμματα απελπισίας (σ. 16), οι μέλισσες σκορπούν μέλι στο πέρασμά τους (σ. 20) και ένας λύκος αγρυπνά σε πυκνό σκοτάδι (σ. 18). Αυτός είναι ο ισχυρά εικονοπλαστικός, μεταφορικός και μαγικά μεταμορφωτικός κόσμος του Στεφανάκι.
Είναι ένας κόσμος έντονος, χρωματισμένος με συναισθήματα, ποιητικός, υπαινικτικός, στιγμιαία φωτισμένος με τα φλας των χαϊκού που αναβοσβήνουν.
Δεν είναι απλές εικόνες αυτά που περιγράφονται στα σύντομα χαϊκού, ούτε δηλώσεις συναισθημάτων, όπως συνηθίζεται, είναι συνθέσεις νοημάτων, περιγραφών και ψυχικών εντάσεων, και αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη μαεστρία για να γίνει.
Δεν είναι εύκολο να συγκεκριμενοποιήσουμε τα νοήματά τους δείχνοντάς τα περιοριστικά, αφού είναι ηθελημένα γενικά και δύναται να ερμηνευτούν διαφορετικά από κάθε αναγνώστη, αλλά θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε μερικές πολυσημίες, για να δώσουμε, έστω και φευγαλέα, το στίγμα του βιβλίου.
Ένα ποτάμι
με ορμή καταβαίνει:
πέτρες σμιλεύει
(σ. 14)
Πέρα από το προφανές ρεαλιστικό νόημα, το «ποτάμι» θα μπορούσε να εκληθφεί, για παράδειγμα, ως μια δύναμη ιδεολογική της εποχής ή ένα ξαφνικό γεγονός, που σαρωτικά αλλάζουν τα υποκείμενα, μια και κατεβαίνουν με ορμή, σμιλεύοντας, δηλαδή διαμορφώνοντας, συμπεριφορές, χαρακτήρες, ιδεολογίες και θέσεις. Ο τρόπος που συναισθηματικά θα ερμηνευτεί θα εξαρτηθεί από τον αναγνώστη-δέκτη. Άρα ενυπάρχουν πολλαπλές αναγνώσεις.
Ας δούμε ένα ακόμα:
Κεραίες τοτέμ
σε ψηλά κτήρια
ψέματα ξερνούν
(σ. 15)
Οι τηλεοπτικές κεραίες στρεβλώνουν την αλήθεια και λένε ψέματα. Αποτελούν ανυψωμένα λατρευτικά «τοτέμ» από μέρους των τηλεθεατών.
Και ένα τελευταίο:
Γκρίζος ουρανός
θορυβώδης άστατος
σύννεφα βαριά
(σ. 14)
Ένα δυσοίωνο τοπίο περιγράφεται εδώ, που μπορεί να ταυτιστεί με διάφορες ψυχολογικές καταστάσεις, ανάλογα με τα βιώματα του αναγνώστη.
Όλη αυτή η πολυσημία, που είναι και σύνηθες χαρακτηριστικό της ποίησης, μας πιστοποιεί πόσο λάθος είναι το ερώτημα «τι θέλει να πει ο ποιητής;», που έχει λάβει ανεκδοτολογικές διαστάσεις. Αυτό γιατί κάθε ποίημα ενδέχεται να έχει άλλο νόημα για κάθε αναγνώστη ή άλλη αισθητική παράμετρο, αφού, όπως χαρακτηριστικά μας λέει στην πασίγνωστη φράση του ο Ρολάν Μπαρτ, μετά τη γραφή έχει επέλθει «ο θάνατος του συγγραφέα». Οι αποχρώσεις όμως και οι διαστάσεις των νοημάτων άπτονται άμεσα με το ποιοτικό τάλαντο του συγγραφέα.
Υπάρχουν βέβαια και ποιήματα της συλλογής τα οποία, τουλάχιστον όπως εμείς τα διαβάζουμε, αποτελούν απλές εικόνες, όμορφες αποτυπώσεις του κόσμου, με ποιητική χροιά.
Την καμινάδα
γλείφει φως του φεγγαριού
σκιά στο δώμα
(σ. 11)
Χωρίς να παραβλέπουμε την ποιητική αξία αυτών –άλλωστε γενικά τα χαϊκού είναι συχνά απλές εικόνες, τόσο στην ιαπωνική παράδοση όσο και στη μετέπειτα παγκόσμια ποιητική– θεωρούμε ότι τα πολύσημα ποιήματά του είναι πιο υψηλής αξίας και τα σημαντικότερα της συλλογής.
Στα θετικά της συλλογής πρέπει να καταμετρήσουμε και τις πρωτότυπες και έντονες μεταφορές και παρομοιώσεις του μέσα από εικόνες:
Παίζει το κύμα
σαν παιδί˙ και σαν βοριάς
αγριεμένος
(σ.30)
Εδώ βλέπουμε απανωτές συμπυκνωμένες μεταφορές και παρομοιώσεις (μια στον πρώτο στίχο, δυο στον δεύτερο και μια στον τρίτο). Τελικά όλο το ποίημα σκιαγραφείται από απανωτές μεταφορές.
Ας δώσουμε ένα ακόμα παράδειγμα:
Αέρας φυσά˙
θάμνοι στο φως χορεύουν
και είναι νύχτα
(σ. 30)
Εδώ παντρεύεται η μεταφορά του δεύτερου στίχου με δυο κυριολεκτικές εικόνες.
Οι ζωγραφιές του εικαστικού-ποιητή, που υπάρχουν στο βιβλίο, συνταιριάζονται με τις εικόνες των ποιημάτων, δημιουργώντας ένα αθροιστικό αποτέλεσμα. Ο ποιητής συνεχώς με τα καλλιτεχνήματα του μας τονίζει την ενοποίηση των δυο τεχνών, κυρίως βασιζόμενος στο αισθητικό αποτέλεσμα, αλλά και στις τεχνοτροπίες διαμέσου των οποίων αυτό μεταφέρεται. Άλλωστε, ως γνωστόν, τα ζωγραφικά ρεύματα διαθέτουν και τα αντίστοιχά τους στη λογοτεχνία. Η υποκειμενικότητα της αντίληψης είναι αυτή που καθορίζει τα όντα στη συνείδηση του Στεφανάκι στα έργα τέχνης του. Χωρίς να παραβλέπεται ο ρεαλιστικός κόσμος αυτά παίρνουν στα μάτια του μια ιδιαίτερη ενδιάθετη όψη.
Έτσι ο ποιητής «βλέπει» με τα μάτια της ψυχής, δίνοντας έτσι το δικό του τόνο στην πραγματικότητα.
Δυο οι όχθες
σαν χέρια σμίγουν βαθιά:
ποτάμι κρατούν
(σ. 58)
Ας αναφέρω και κάτι, που πολύ συχνά έχει τονίσει η κριτική για το έργο του, αλλά είναι τόσο καθοριστικό που νομίζω ότι θα ήταν παράλειψη να μην το υπενθυμίσουμε. Είναι ο σημαντικός ρόλος της φύσης ως τρόπος έκφρασης και η αντίθεσή της με το αφύσικο των πόλεων –το τελευταίο σε μικρότερο βαθμό σε αυτή τη συλλογή–, συχνά με ευφρόσυνες σαγηνευτικές εικόνες, και με τη χρήση μοτίβων όπως το φεγγάρι, η θάλασσα, τα σύννεφα, ο ουρανός, το φως, οι πολυκατοικίες κ.ά.
Ελπίζω να μη σας κούρασα, αλλά δεν μπορούσα να μη γράψω αυτά τα σχόλια για μια τόσο καλή συλλογή και ίσως, κατά την ταπεινή μας γνώμη, την καλύτερη ως τώρα του ποιητή.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα του δεύτερου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
