Robert L. Crist, Συντροφικά σονέτα, μτφ. Μαριάννα Παπουτσοπούλου, εξώφυλλο Γιώργος Ξένος, δίγλωσση έκδοση, ΑΩ, Αθήνα 2019.
«…θαύματα μια δεκάρα το κομμάτι ή το ματσάκι,
θαύματα επί πιστώσει ή με δόσεις
θαύματα εγγυημένα, αφιλοκερδή.»
Θαύματα σεμνής ωριμότητας και μαστοριάς από τον καθηγητή Ρόμπερτ Λ. Κριστ, που μελετούσε, δίδασκε και μετέφραζε λογοτεχνία όλη του τη ζωή, μέχρι να φτάσει να εκδώσει σήμερα τα δικά του Συντροφικά Σονέτα, σαράντα οκτώ ποιήματα αφιερωμένα στην αγαπημένη του Δέσποινα, χωρισμένα σε έξι ενότητες, που κλιμακώνουν την ένταση εμβαθύνοντας στο νόημα της ζωής, αυτό «το γέμισμα του τραύματος των κόλπων της καρδιάς». Τα μέρη: Ι. Οι ρίζες, ΙΙ. Σύντροφοι στην τέχνη και στη σκέψη, ΙΙΙ. Οικογενειακές μελωδίες, IV. Ιn memoriam, V. Υπερβατικό πεδίο, VI. Καλοκαιρινοί άνεμοι, όλα μνημεία αγάπης για τους ανθρώπους που τον ενέπνευσαν, ύμνοι στην τέχνη, τη μουσική, τη μητέρα φύση, το Υπερβατικό, και βέβαια την ποίηση.
i. Νεώτερος ρομαντισμός και πνευματικότητα
Η πλούσια παιδεία του ποιητή και η βαθειά γνώση του της αγγλόφωνης ποίησης όσο και της ελληνικής αρχαιότητας, η λατρεία της φύσης και της γυναίκας, η αναζήτηση του ήρωα, τοποθετούν την ποίηση του Ρόμπερτ Κριστ στον χώρο του νεώτερου ρομαντισμού, με πολλά στοιχεία μεταμοντερνισμού, συν τη φανερή κλίση προς μια ανώτερη πνευματικότητα. Τα ίχνη της επίδρασης και της γοητείας των μεγάλων δασκάλων, κλασικών, ρομαντικών και σύγχρονων, γίνονται εξ αρχής αισθητά από το θαυμάσιο «Η κυρά μου το σονέτο», όπου ήδη κατονομάζονται ως άνθη και έμπνευση της μούσας-κυράς, ο Σπένσερ, ο Σίντνυ, Σαίξπηρ, ο Τζων Νταν, ο Μίλτον, ο Σέλλευ, ο Κητς και η Ελ. Μπάρετ, ο Γουέρντσγουερθ, ο Φροστ, ο Χόπκινς, ο Όουενς και ο Ρόθκε:
…Στον Νταν χρωστάει το γρήγορο, υπερβατικό της πνεύμα –
στον Μίλτον – μια αυστηρή προφητική της κλίση˙
στον Τζόνυ Κητς και την Λιζ Μπάρετ τη μαγεία˗
στον Σέλλευ την αιθέρια θεόσταλτη έμπνευσή της.
Και ευθύς «η θεά» αυτή ζωντανεύει στην επόμενη ενότητα με τη μορφή ενός Άριελ, της «καπετάνισσας Εύας», με αφορμή μια περιήγηση στο Αιγαίο:
… λεπτή φιγούρα μιας ξωθιάς
που σταθερά ατενίζοντας τα υπερήφανα και άστατα πανιά
πάνω απ’ των νησιών τις ξέρες πηδούσε
μορφή ανάλαφρη, με τόξου ευελιξία…
Έπεται η σειρά των «Συντρόφων στην Τέχνη», που καλύπτει ένα πλατύ φάσμα από τον πιο ακραίο μοντερνισμό μέχρι τον κλασικισμό, και από τα εικαστικά μέχρι τη μουσική και την ποίηση. Η πινακοθήκη ανοίγει με το πορτραίτο του αδικοχαμένου ανεικονικού ζωγράφου Τζάκσον Πόλλοκ, σε μια αναδίφηση της μεγαλοφυούς του δύναμης πλάι στην ανθρώπινη αδυναμία: «στο κέντρο του είναι σου/το ίδιο, βρήκες την πεμπτουσία-/ πηγαία όπως στις αμίμητες σου δίνες…» Την ένταση και την έμπνευση αυτή υπογραμμίζει και το θαυμάσιο εξώφυλλο του Γιώργου Ξένου, που κοσμεί την έκδοση παραπέμποντας στις λίμνες χρώματος και τις αντιθέσεις του Πόλλοκ. Και στον αντίποδα, η μορφή του Γουάλας Στήβενς ως κυρίαρχου ποιητικού εκπροσώπου «της διαυγούς Αντίληψης», που με γαλήνια ενδοσκόπηση ενώνει αβίαστα τον κόσμο των κλασικών με το σήμερα των Αμερικανών ποιητών. «…Ο ήρωας που πάντα αναζητούσαμε στο δάσος.»
Τον ήρωα αναζητεί ωστόσο ο R. Crist και αλλού στα ποιήματά του: σε Έλληνες φίλους όπως ο ποιητής Πάτροκλος Λεβεντόπουλος, «Πάρε καρδιά, η γη είναι μεροληπτική για όσους αγαπά˙/Και της καρδιάς τους την προτίμηση ζυγίζει.», αλλά και ο στοχαστής-θεολόγος Χρήστος Γιανναράς, ο ποιητής και μεταφραστής του Σαίξπηρ Ερρίκος Σοφράς: «…στις ανεκτίμητες σου τις αράδες/Όπου ένα σπέρμα εγκατοικεί πέρα απ’ του χρόνου τις σπιλιάδες.» Ενώ η Διώνη Δημητριάδου, φίλη ποιήτρια, και η ανώνυμη σοφή γυναίκα που συναντά σε μια πλαγιά στην Αρκαδία, γίνονται ηγερίες του, ακριβώς όπως στα παιδικά του χρόνια η δασκάλα της μουσικής, η «Σίβυλλα» μαντάμ Κόνυ.
ii. Η μουσική
Η λατρεία του R. Crist για τη μουσική διαπερνά όλη τη συλλογή είτε ως πνεύμα στις ρίμες και το μέτρο, στον ρυθμό του ελεύθερου στίχου του, αλλά και ως μνήμη, βίωμα και αναφορά. Έτσι τα πολύτιμα χάλκινα πνευστά, σαξόφωνα, φλάουτα και κόρνα, θα προβάλλουν σπαρακτικά τις ποιητικές τους απαιτήσεις ως «κέρατα Αμαλθείας» των πλανήτων μουσικών της τζαζ, αφού άλλωστε ο Ρόμπερτ παίζει και ο ίδιος καλό τρομπόνι και ευφώνιο:
Χωρίς κλειδιά, επιστόμιο, γυαλάδα, γλωσσίδα˙ έμοιαζε
στραγγισμένο από κάθε ζωντάνια – λάμψη οποιαδήποτε,
ανθρώπινη ή μουσική˙ κι όμως αυτοσχεδίαζε μια φράση:
ένα σκληρό, συνεχές ροκάνισμα στους παράδρομους –
κατρακυλά σε αφώτιστες πόλεις, βρώμικα μπαρ,
μια ιστορία που νιώθουν μόνο οι πλάνητες μουσικοί της τζαζ–
ρυθμό κρατημένο που παίζεται δεκαετίες ατελείωτες,
σαν τις δικές σου σκέψεις, φίλε της ψυχής μου.
Αλλά και οι εμβληματικές εικόνες ενός μεγάλου πιάνου μπεκστάιν ως «θαλάσσιας χελώνας» στο «Συμφωνία τζαζ», ή και «…των ξύλινων πνευστών το σμήνος – σαξόφωνα, κλαρινέτο, φλάουτα,/έτοιμα λες ν’ αναπηδήσουν, να υψωθούν, να καθαγιάσουν τον αέρα», ενώνουν στα ποιήματα του Ρόμπερτ Κριστ το σύμπαν με τον κόσμο της μουσικής. Την ίδια μυσταγωγική διάθεση εκφράζει ως παιδί, όταν πηγαίνει στο «Εργαστήριο της Μαντάμ Κόνυ» για το μάθημα του σολφέζ: «μια παρουσία όσο και οι νότες μουσική˙/τραγούδι, κάλεσμα στα σπάνια πρόθυρα του κάλλους.» Το αυτό θα επαναληφθεί και με την εικόνα-σύμβολο μιας «Πύλης ανεωγμένης» στην ομορφιά, ενός μικρού βιολιού, ενώ η όλη σκηνή παραπέμπει στη φάτνη, στο αριστουργηματικό «Το δώρο»:
… και έτσι στο πρώτο
μάθημά του αισθητικής, έλαβε, καθώς έλεγε η μνήμη,
της συμπεριφοράς τους τη λεπτή πινελιά –
τον θαυμασμό τους για το μουσικό όργανο, που ξάπλωνε
γλυκά στο λίκνο της θήκης του, σαν της Βηθλεέμ το βρέφος.
Ο καθηγητής-ποιητής R. Crist έχει το χάρισμα του αθώου βλέμματος ενός παιδιού, αυτό που έχουν μόνο οι σοφοί και οι δίκαιοι. Και αυτό ίσως κάνει ακόμη πιο συγκινητική την ποίησή του, τουλάχιστον για μένα που τον γνώρισα από μακριά και κάπως αργά μεταφράζοντάς τον.
iii. Η τελειότητα
Με την είσοδο της μορφής της Έμιλυ Ντίκινσον στη θεματική της συλλογής το νόημα αναλαμβάνεται με μια «…πρόσκληση στους ευγενείς ομοίους/ την κενότητα και την έλλειψη να εγκαταλείψουν:/ Να κατοικήσουν στο σημείο της ύπαρξης ακριβώς/ όπου το Είναι και ο Χρόνος εγκαθίστανται στο Φως.» Και έτσι με κάποια του σονέτα θα αγγίξει την τελειότητα σ’ ένα «Ραντεβού» του κλασικού ύφους με τα ύψη της πνευματικής δύναμης του Μπετόβεν, του Γκάντι, του Χριστού και του Βούδα :
Σε υψώματα ας σμίξουμε που αγναντεύουν τη θάλασσα,
Σε βαθύσκιωτα άλση και βραγιές λουλουδιών περπατώντας˙
Στα μαλακά, οι εσπερινοί ως χτυπούν, ας βαδίσουμε φύλλα
Των ευγενών δένδρων κοσμώντας τα φιλόξενα ξέφωτα ˗…
Ή επίσης με τον θαυμάσιο μοντερνικό του «Διθύραμβο για το monomorium minimum»:
Οι στρατιές σου θραύουν την αλαζονική βάση της αυτοκρατορίας –
Το κρανίο της μισαλλοδοξίας τρυπανίζουν ˙ τη μανία γαζώνουν
Του δόγματος και της έπαρσης..
Και το υπέροχο σαν ελισαβετιανό «Διάδημα από πασχαλιές», που αφιερώνει στη γυναίκα του σε ένα ποίημα αγάπης:
Για σε της πλημμύρας η ισχύς, η γαλήνια ανάπαυση της λίμνης –
Μικρό πουλί ωδικό κάτω από αετίσιο φτερό –
Για σε η συζυγία του ακάρεως και του μαστοδόντος –
iv. Η αγάπη
Σε όλη την ενότητα «Οικογενειακές μελωδίες» κυριαρχεί στον πολυδουλεμένο στίχο η αγάπη για τη γυναίκα του Δέσποινα σε μια σειρά ποιήματα, έμμετρα ή σε ελεύθερο στίχο, αφιερωμένα στις επετείους τους, μια αφοσίωση συγκινητική όσο και σπάνια, που αποκαλύπτει εξαίσια λεπτότητα και βάθος αισθημάτων:
Στην τρυφερή σου την ψυχή προσφέρω αυτό,
ύμνο για σε κι ας άργησα καιρό –
όμοιοι με του Γουίλ, της Έμιλυ τις ρίμες, οι στίχοι έχουν γραφεί
και τις θερμές μας τις ψυχές μιμούνται εκστατικοί ˙
Αλλά και η όλο έγνοια αγάπη του πατέρα για την κόρη τους Αϊλήν:
…οι νότες μας συγκλίνουν στη δική σου συμφωνία –
να μιμηθούν τη ρωμαλέα κοσμική της αρμονία.
Όπως και τον γιο τους, δυο άξια παιδιά, που συνεχίζουν την πνευματική παράδοση μιας ιστορικής οικογένειας γιατρών επιστημόνων και καλλιτεχνών της Νέας Αγγλίας εμπλουτισμένη με το δυναμικό ελληνικό κύτταρο. Ο εγγονός Ιάσων, ωστόσο, είναι εκείνος που θα κλέψει τη «δωρεά» του χιούμορ του παππού, στο θαυμάσιο «Σονέτο ελάχιστο»:
Σας έφερε το αεροπλάνο μέχρι εδώ,
Ή μην καλπάσατε επάνω στου Διός τον κεραυνό;
Ήρθατε με το τρένο από μακριά,
Ή στο μυαλό του Χένρυ Χάντσον με πανιά;…
Γράφοντας για τον αδερφό του Λανς ο ποιητής περνά με νοσταλγία στη γλώσσα των συντροφικών εφηβικών ονείρων δωρίζοντάς του, με αφορμή το όνομά του, την πανοπλία ενός ιππότη:
Ετούτο το χορτάρι ο κέλητάς σου με τιμή μπορεί να το διαβεί,
Το δόρυ σου στο στόχο του ακριβώς να καρφωθεί ˙
Η τρυφερή σου η καρδιά χρυσοραφή επάνω στη δική μου
Από το πλατύ το νήμα μας των χρυσοποίκιλτων ρευμάτων,
Τις λίμνες μας που τρεμοπαίζουν , τις κορφές των ψηλωμάτων.
Στον αδερφό του Χένρυ, που είναι γιατρός και πέρασε από την περιπέτεια μιας εγχείρησης καρδιάς, δωρίζει ένα πορτραίτο επιβλητικής αυτοθυσίας ως εικόνα βάθους ψυχής, πηγαίνοντας προς τα πεδία του υπερβατικού:
Χάινριχ φον Κριστ, μπορούσα να σε πω
Για την βαθειά σου κατανόηση του αρχαίου κόσμου,
Και τη Βαγκνερική αντήχησή σου και το βάθος …
v. Το υπερβατικό
Μια δράκα από θαυμάσια ποιήματα με επίκεντρο την αίσθηση του απείρου και του θείου κλιμακώνει εν τέλει τις αναζητήσεις του ποιητή. Αντιγράφω από το περίτεχνο, οργανωμένο σε ομοιοκατάληκτα ζευγαρωτά δίστιχα «Ταΐζοντας τους γλάρους»:
Μοναχικά, ζευγαρωμένοι, δέκα-δέκα, μορφές παντού
Πυκνώσαν στο πλατύ προσκήνιο τ’ ουρανού:
*
O χνουδωτός χιτώνας τους, το τυπικό γκρίζο-γλαυκό,
Τα μπαμπακένια σύννεφα καθρέφτιζε, του κύματος αφρό˙
*
Κι ως με τα μάτια τους τον ουρανό τρυπούσαν,
ορμούσανε, βουτούσαν, τον Άρτο αρπάζαν…
Σ’ αυτήν την ενότητα ανήκουν επίσης «Το δώρο» και οι «Αναρτήσεις θαυμάτων», που ήδη αναφέραμε, αλλά και οι στίχοι από το ποίημα που αφιερώνει στη Διώνη Δημητριάδου, με διακειμενικές αναφορές στην Έμιλυ Ντίκινσον:
Πως κάνει καλά –ω σουρντίνα γλυκύτατη –
τις μύχιες νότες της σε κώδικα σιωπηλό να κρατά…
ως τιτιβίζουν τις ιερές ακολουθίες τους τα σπουργίτια
μες τις φωλιές τους σε ρημαγμένα καπιτώλια…
Χαρακτηριστικό της πνευματικής αυτής τάσης, που κορυφώνει τη θεματική της συλλογής είναι και το σονέτο «Εγγεγραμμένες» στην τελευταία ενότητα «Καλοκαιρινοί άνεμοι 2018», όπου σε σχήμα βωμού το ποίημα περιγράφει το αίσθημα της θεϊκής Παρουσίας στο ποιητικό σύμπαν:
παλμό τον παλμό, συλλαβή τη συλλαβή,
στο κοσμικό διάστημα των θεϊκών περιοχών,
σαν πέτρινες πλάκες –περάσματα στις παρόδους
της αιωνιότητας–
στης Παρουσίας
το Άγιο έδαφος
ενώ στο «Φύλλο χαρτιού» που ακολουθεί ανιχνεύει τα μυστήρια της πνευματικής συγγένειας και των σχέσεων της βαθύτερης επικοινωνίας:
…το χώρο όπου κατοικούν οι γλώσσες και τα μυστήρια,
τα γεννημένα στο μεταίχμιο γης και ουρανού.
Και στο θαυμάσιο «Κόκκοι άμμου» όπου κυλά τον πλούτο της η κλεψύδρα της ζωής και του λόγου σαν πέταλα από άνθη:
η γη εκθέτει την απαραβίαστή της ιερότητα,
την υπερβατική του καρδιά ο ουρανός ξεδιπλώνει…
τρεμίζουν οι χορδές, και το άφατο όνομα του Θεού μεγαλώνει.
Τέλος, στο «Τρίπτυχο- Τέσσερα της Θεότητας», που κλείνει τη συλλογή, ανιχνεύει κανείς το δικό του Θαλασσινό κοιμητήριο, κάποια μακρινή συγγένεια με τον Πωλ Βαλερύ, τον Γουίλιαμ Μπλέικ, ή τον Γουέρντσγουερθ:
Διάβαινε απαλά στης μνήμης την κοιλάδα πλάι στους τάφους ˗
πλάκες που ελπίζουν και φοβούνται εδώ ξαπλώνουν ˙
…………………………………………
Ω εξωτερική βουτιά, ω άλμα εσωτερικό,
Της Δημιουργίας αιώνιος μυστικός σφυγμός…
………………………
Η υπόσχεση, ήταν τότε για ευλογία μελλοντική ˗
του ολοκληρωμένου στόχου υπαινιγμοί:
Στιγμή αιωνιότητας ˗
Τέσσερα της θεότητας…
Μ.Π. Αθήνα 28/11/2019
*Robert L. Crist, ο ποιητής
Κριτικός, μεταφραστής και επίτιμος καθηγητής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, σπούδασε γλωσσολογία και φιλοσοφία στο Haverford College και πήρε το μάστερ και το διδακτορικό του (Ph.D) από το University of Chicago. Ο Robert L. Crist είναι γνωστός στην Ελλάδα από τη θητεία του στο Deree Αθηνών αλλά και τη μετάφραση του έργου του Άρη Αλεξάνδρου Το κιβώτιο στα αγγλικά, καθώς και έργων του Γιώργου Χειμωνά. Πρόσφατα έργα του η μελέτη-ανθολογία Μια Πειραματική Θεωρία για την Ερμηνεία της Ποιήσεως – An Experimental Theory for the Interpretation of Poetry, Edwin Mellen Press, 2017, που περιλαμβάνει επιλογές από ποικίλες μεταφράσεις του, και η ανθολογία Treasures of the Sand, Poetry of the Greek crisis – Θησαυροί της άμμου, Ποίηση της Ελληνικής κρίσης, εκδ. ΑΩ, 2019, όπου μεταφράζει μαζί με τη Δέσποινα Λαλά-Crist τριάντα οκτώ σύγχρονους Έλληνες ποιητές. Τα Συντροφικά Σονέτα, που παρουσιάζουμε εδώ, αντλούν την έμπνευσή τους από τις εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας και όλης της ζωής του μέχρι σήμερα, στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα, και είναι η πρώτη του ποιητική συλλογή. Ο Robert Crist ζει με τη σύζυγό του, την Ελληνίδα συγγραφέα Δέσποινα Λαλά-Crist, στο ιστορικό Lenox της δυτικής Μασαχουσέτης.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Φωτογραφία: Sam Abell. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
