Πρόσφατα είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω στο κάστρο της Καλαμάτας τον Δον Ζουάν του Μολιέρου σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη και με τους Νίκο Κουρή, Ζέτα Μακρυπούλια και Μάκη Παπαδημητρίου στους βασικούς ρόλους. Για τη συγκεκριμένη παράσταση δεν μπορώ να πω τίποτα, όχι μόνο γιατί δεν διαθέτω το σχετικό υπόβαθρο, για να κρίνω ουσιαστικά τους συντελεστές της, αλλά και για τον λόγο ότι συνήθως πηγαίνω στο θέατρο για να δω ένα κλασικό κείμενο να «ζωντανεύει», να μεταμορφώνεται και να ολοκληρώνεται με τρόπους που υπερβαίνουν τις δυνατότητες ενός απλού αναγνώστη. Τα υπόλοιπα είναι για μένα δευτερεύουσας σημασίας.
Έτσι, μένοντας στο κείμενο, αυτό που διακρίνω στο πρόσωπο του Δον Ζουάν, δεν είναι το στερεότυπο του επιπόλαιου και αδίστακτου γυναικοκατακτητή που συνδέθηκε με το όνομα του ήρωα στο συλλογικό φαντασιακό, αλλά η μορφή μιας πολύ πιο σύνθετης και ρηξικέλευθης προσωπικότητας, ενός ήρωα της νεωτερικότητας θα τολμούσα να πω. Γιατί όμως; Ο Δον Ζουάν εκφράζει δημόσια το 1665 μια δέσμη πεποιθήσεων που έρχονται σε αντίθεση με το παραδοσιακό συντηρητικό και χριστιανικό κατεστημένο της εποχής του από τις οποίες ξεχωρίζουν οι ακόλουθες τέσσερις: (α) Η πίστη στην παντοδυναμία και την αυτοτέλεια της ερωτικής επιθυμίας. «Τίποτα δεν μπορεί να αναχαιτίσει τους πόθους μου. Νοιώθω την καρδιά μου έτοιμη να αγαπήσει όλη την οικουμένη. Και, σαν άλλος Αλέξανδρος, εύχομαι να υπήρχαν κι άλλοι κόσμοι, για να μπορέσω ερωτικά να τους αλώσω.» Η ερωτική επιθυμία απενοχοποιείται, αποσυνδέεται από οποιαδήποτε χρησιμοθηρική ή εργαλειακή προσέγγισή της και η ικανοποίησή της ανάγεται σε πρωταρχικό ατομικό στόχο. (β) Η αποδοχή της ερωτικής επιθυμίας συνδυάζεται με την ανάδειξη της ομορφιάς των γυναικών ως μιας πρωταρχικής, σταθερής και ακαταμάχητης αξίας. «Εμένα πάντως, η ομορφιά με συναρπάζει όπου κι αν τη συναντήσω και παραδίνομαι αμαχητί στη γλυκιά και βίαιη έλξη της», θα πει χαρακτηριστικά. Η ιδέα αυτή θα πρωτοεμφανιστεί κατά την Αναγέννηση, αλλά με τον Δον Ζουάν ανάγεται σε στοιχείο του καθημερινού τρόπου ζωής. (γ) Η καταδίκη κάθε μορφής υποκρισίας, ευσεβισμού και ηθικισμού. Στην πέμπτη πράξη ο ήρωας προσποιείται ότι έχει μετανοήσει για τα πεπραγμένα του, προκειμένου να ξεφύγει από τη δύσκολη θέση στην οποία έχει περιέλθει. Αυτή η στάση του, ωστόσο, δεν είναι παρά ένα στρατήγημα για να στηλιτεύσει τη θρησκευτική και κοινωνική υποκρισία που επιτρέπει σε κάποιον να προβαίνει κρυφά σε κάθε είδους αθλιότητα και ακολασία καλυπτόμενος πίσω από ένα προσωπείο καθωσπρεπισμού. «Δεν πρόκειται να απαρνηθώ τις προσφιλείς μου απολαύσεις, μόνο που τώρα θα φροντίσω να κάνω το κέφι μου αθόρυβα, κρυφά. Ακόμη κι αν με ξεσκεπάσουν, δεν θα χρειαστεί ούτε το δαχτυλάκι να κουνήσω. Σύσσωμη των υποκριτών η αδελφότης θα ταχθεί με το μέρος μου και θα αναλάβει να με υπερασπίσει εναντίον όλων». (δ) Η πίστη στη βεβαιότητα των μαθηματικών. Ο Δον Ζουάν δεν είναι βέβαια επιστήμονας. Ωστόσο, όταν ο υπηρέτης του ο Σγαναρέλ, του θέτει το ερώτημα σε τι πιστεύει, λαμβάνει την εξής απάντηση: «Πιστεύω ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα, Σγαναρέλ, τέσσερα και τέσσερα οκτώ». Ο Σγαναρέλ θα επιχειρήσει να αναιρέσει την πίστη στη «μαθηματική θρησκεία» του κυρίου του με μια αδέξια καρικατούρα του κοσμολογικού επιχειρήματος υπέρ της ύπαρξης του Θεού, με αποτέλεσμα να αυτογελοιοποιηθεί. Λίγα χρόνια αργότερα ο Νεύτων θα δημοσιεύσει το Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, όπου θα αποδείξει μαθηματικά τις κινήσεις των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος.
Η απελευθέρωση της σεξουαλικής επιθυμίας, η λατρεία της ομορφιάς, η καταδίκη της υποκρισίας και η μαθηματική προσέγγιση του φυσικού κόσμου αποτελούν ιδέες που εμφανίζονται σε διαφορετικές στιγμές της νεωτερικότητας και συνεχίζουν να μας συνοδεύουν και να μας απασχολούν.
Θα μπορούσαμε, ωστόσο, να χαρακτηρίσουμε τον Δον Ζουάν ανήθικο με κριτήρια μιας αμιγώς κοσμικής ηθικής; Στη σκηνή με τον ζητιάνο, όπου του ζητάει να βλαστημήσει τα θεία για να του δώσει ελεημοσύνη, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε την εκδήλωση μιας κάποιας φαυλότητας, η οποία όμως θα αναιρεθεί, όταν αποφασίσει εν τέλει να τον ελεήσει «από αγάπη προς τον άνθρωπο». Λίγο πιο κάτω η απόφασή του να συνδράμει έναν άγνωστο που αντιμετωπίζει μόνος του ικανό αριθμό ληστών, υποδηλώνει μια ανιδιοτελή γενναιότητα. Ίσως τα μόνα πρόσωπα που βλάπτονται από αυτόν, παρόλο που ο ίδιος δεν το επιθυμεί, είναι αυτά που συγκροτούν το πλήθος των εξαπατημένων και προδομένων γυναικών. Ωστόσο, και αυτές θα μπορούσαν να πάψουν να είναι θύματά του, εάν συμφιλιώνονταν με τις σεξουαλικές επιθυμίες τους και τις αποσυνέδεαν από την προοπτική του γάμου. Τα πράγματα θα ήταν πολύ πιο απλά εάν ο ήρωας δεν χρειαζόταν να υπόσχεται ψευδώς γάμους ή και να νυμφεύεται προσχηματικά τις γυναίκες με τις οποίες επιθυμεί να συνευρεθεί.
Τέλος, είναι σημαντικό να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν ο Δον Ζουάν ηττάται στο έργο του Μολιέρου. Εάν αυτό συμβαίνει, τότε και οι ιδέες του ενδεχομένως να αποδοκιμάζονται από τον συγγραφέα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ήρωας ως φυσική παρουσία καταστρέφεται από μια απείρως υπέρτερη δύναμη. Ωστόσο, ακόμα και την ύστατη στιγμή, όταν αντιλαμβάνεται τι θα συμβεί, αρνείται πεισματικά να αλλάξει στρατόπεδο, αποκηρύσσοντας τις ιδέες του. «Ό,τι κι αν γίνει, κανένας δεν θα πει πως μετανόησα». Για τον Δον Ζουάν ήττα θα ήταν η αποποίηση των αξιών στις οποίες πιστεύει μπροστά στην απειλή μιας φρικτής τιμωρίας. Αυτό, όμως, δεν θα συμβεί ούτε κατ’ ελάχιστο. Μέχρι το τέλος θα μείνει πιστός σε αυτές, δεχόμενος να πληρώσει το τίμημα.
Ενδεχομένως ο Μολιέρος να μην είχε συνειδητοποιήσει εξαρχής την προκλητική ριζοσπαστικότητα που εξέφραζε ο ήρωάς του. Όταν τη συνειδητοποίησε, και σε αυτό συνετέλεσαν διάφορα οργισμένα επικριτικά δημοσιεύματα, απέσυρε το έργο και δεν μίλησε ποτέ γι’ αυτό. Ευτυχώς για μας scripta manent.
Σημ. Οι αναφορές στο πρωτότυπο προέρχονται από τη μετάφραση της Παναγιώτας Πανταζή που περιέχεται στον συνοδευτικό της παράστασης τόμο Molière, Δον Ζουάν (Αθήνα: 5ηΕΠΟΧΗ/ΤΕΧΝΗΣ, 2019).
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
