Ο Γιαπωνέζος συνθέτης Jun Miyake είχε πει πως επειδή στην Ιαπωνία έχουνε πολλούς σεισμούς, για λόγους ασφαλείας κατεδαφίζουνε όλα τα κτήρια κάθε 40- 50 χρόνια και ξαναχτίζουν σύμφωνα με τις καινούριες κάθε φορά προδιαγραφές. Έτσι, όταν κάποιος επισκεφτεί την πόλη του μετά από καιρό δεν θα μπορέσει να αναγνωρίσει τη γειτονιά του καθώς όλα γύρω θα έχουν μάλλον αλλάξει. Εστιατόρια, κλαμπ, καφέ, τα πάντα εξαφανίζονται. Αναρωτιέται λοιπόν, πού πάνε όλες αυτές οι αναμνήσεις που συνδέονται με το συγκεκριμένο μέρος. Εξαφανίζονται, άραγε, μαζί με την περιοχή; Τι θα συνέβαινε αν υπήρχε εκεί ένα θέατρο όπου θα έρρεαν όλες οι αναμνήσεις, όπου οι άνθρωποι θα μαζεύονταν όλοι μαζί και θα έβρισκαν ξανά αυτά που έχουν χάσει; Και αν ακουγόταν εκεί κάποια μουσική, τι είδους μουσική θα ήταν αυτή; Θα έπρεπε να είναι κάτι που δεν έχει ακουστεί ξανά, όχι κάτι το νοσταλγικό αλλά κάτι ικανό να επαναφέρει στους ανθρώπους τις χαμένες αναμνήσεις τους (Συνέντευξη στον Αντώνη Φράγκο, 31.1.2015 στην ΑΥΓΗ). Έτσι γεννήθηκε η ιδέα του για το έργο Lost Memory Theatre Act 1.
Τι σημαίνει για τη μνήμη ο χώρος και ο τόπος; Ανάκληση ενός περασμένου χρόνου; Δέσμευσή του, ίσως; Ο Jun Miyake εμπνεύστηκε το θέατρο αναμνήσεων για να τις επαναφέρει ολοζώντανες μπροστά στο κοινό του, μέσω της μουσικής, σαν να επρόκειτο για έναν θίασο. Περίεργη αλλά κατανοητή η ανάγκη του ανθρώπου για αναδιανομή του χρόνου που σε αντίθεση με την αναδιανομή του πλούτου, συμβαίνει συχνά. Ακόμη και μια μυρωδιά είναι ικανή να δώσει επιπλέον χρόνο, επιπλέον τόπο σε μια ηλικία που κάθε ημέρα επιβεβαιώνει την τελεσιδικία της. Και την σχετικότητά της, ταυτόχρονα.
******
Ένα απόσπασμα : «Από τότε δεν το ξανάδα ποτέ πια αυτό το παράξενο σπίτι. Έτσι όπως το ξαναβρίσκω σε παιδική μορφή μέσα στη θύμησή μου δεν είναι ένα κτίσμα. Ολόκληρο χωνεύεται και μοιράζεται μέσα μου: ένα δωμάτιο ‘δω, ένα δωμάτιο ‘κει. Ένα κομμάτι διαδρόμου που όμως δεν ενώνει αυτά τα δυο δωμάτια αλλά έχει διατηρηθεί αποσπασματικά μέσα μου. Έτσι απλώνονται όλα μέσα μου, τα δωμάτια, οι σκάλες που κατέβαιναν με μια βραδύτητα τόσο επίσημη, άλλα σκαλιά, στενά κλουβιά που ανέβαιναν σε σπείρες μέσα στη σκοτεινιά και από τα οποία προχωρούσαμε σαν το αίμα μέσα στις φλέβες.». Από το μυθιστόρημα του Rainer Maria Rilke, Les cahiers de Malte Lauridis Brigge, (το οποίο μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά από τον Αλέξανδρο Ίσαρη για λογαριασμό των εκδόσεων Κίχλη, Οι Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε) και αντιγράφεται στο βιβλίο του Γκαστόν Μπασλάρ (Gaston Bachelard) με τίτλο Η Ποιητική του Χώρου (Εκδόσεις Χατζηνικολή).
Ο δαιμόνιος φιλόσοφος γράφει για την δύναμη της φαντασίας και της εικόνας. Από τη μαρμαρυγή μιας εικόνας, το μακρινό παρελθόν πάλλεται από αντηχήσεις και δεν μπορούμε να ξέρουμε σε ποιο βάθος μπορεί να φτάσει ο απόηχος αυτών των αντηχήσεων προτού σβήσουν. Η ποιητική εικόνα για τον Μπασλάρ έχει την δική της οντότητα, τον δικό της δυναμισμό. Βγαίνει από μια άμεση οντολογία. Στο βιβλίο πραγματεύεται τη φαινομενολογία της φαντασίας, τη μελέτη δηλαδή, όπως λέει, του φαινομένου της ποιητικής εικόνας όταν αυτή αναδύεται μέσα στη συνείδηση σαν ένας άμεσος καρπός της καρδιάς, της ψυχής, της ύπαρξης του ανθρώπου τη δεδομένη στιγμή. Και ασπάζεται τη ρήση του ποιητή Pierre Jean Jouve που γράφει ότι η ποίηση είναι μια ψυχή που καθιερώνει μία μορφή.
******
Κι άλλο απόσπασμα. Ρίλκε και αυτό, από τη Δεύτερη Ελεγεία: «…Δες τα δέντρα υπάρχουν. Τα σπίτια όπου κατοικούμε ακόμη στέκουν. Και μόνο εμείς όλα τα προσπερνούμε λες κι είμαστε του αέρα ανταλλαγή. Όλα συμφώνησαν, λοιπόν, να μας αποσιωπήσουν λιγάκι ίσως σαν ντροπή, λιγάκι σαν ανείπωτη ελπίδα…» (Οι Ελεγείες του Ντουίνο, μετ. Δημήτρης Γκότσης, Αρμός, 2000).
Λες και είμαστε του αέρα ανταλλαγή. Ή αλλιώς του παρελθόντος η χαμένη ταυτότητα. Πόσο «καθαρή» είναι η ανάμνηση ενός χώρου ή ενός τόπου; Περισσότερο τη συνοδεύει μία αίσθηση απραγματοποίητου. Γι’ αυτό ο Μπασλάρ αναλύει τη δύναμη της ποιητικής εικόνας. Είναι αυτή που φυλάει και μετασχηματίζει την ανάμνηση. Τον χώρο και τον τόπο. Διατηρεί την δική της οντότητα, ανεξάρτητη από κάθε ηλικία και πέρασμα. Βαθαίνει την μνήμη. Ο ποιητής με τη δύναμη της εικόνας «κερδίζει» χρόνο. Το παρελθόν γίνεται άπειρο, χωρίς ημερομηνίες και κανονικότητα. Η μακρινή μνήμη, λέει ο Μπασλάρ, δεν θυμάται τα γεγονότα αν δεν τους δώσει μία αξία, ένα φωτοστέφανο ευτυχίας. Χωρίς την αξία τα γεγονότα δεν συγκροτούνται. Μία αίσθηση μη πραγματικού διυλίζεται μέσα στην πραγματικότητα των αναμνήσεων.
Αυτό μάλλον εννοεί ο Miyake όταν λέει ότι θέλει να φτιάξει ένα θέατρο αναμνήσεων όπου η μουσική δεν θα ακούγεται νοσταλγικά. Η μουσική (όπως και η ποίηση) με την ιδιαίτερη οντότητά της δίνει αξία στις εικόνες από τα χαμένα σπίτια του παρελθόντος. Και παρά την απώλειά τους, στην ονειρική αχρονία της συνείδησης, προσέρχονται με τα παλιά υλικά τους σε μία ανανεωτική ανάδυση. Η μνήμη καταλύει τον γεωμετρικό χώρο και αντικαθιστά τα περιγράμματα με συμπυκνωμένα συναισθήματα. Τίποτα δεν είναι πιο πραγματικό από την αέναη ανάδυση του παρελθόντος.
******
Κι άλλη αντιγραφή «Το κτίσμα δεν υπήρχε πια και ο κήπος με τη δεξαμενή του βυρσοδεψείου είχε χτιστεί. Εγκατέλειψε κάπως αμήχανα και απρόθυμα το μέρος συνεχίζοντας τον δρόμο του για να επισκεφθεί την πλατεία της αγοράς, την οποία βρήκε στην παλιά της κατάσταση, μόνο λίγο μικρότερη, ενώ ακόμα και το επιβλητικό δημαρχείο δεν του φάνηκε τόσο εντυπωσιακό όπως το είχε φυλαγμένο στη μνήμη του.» Από τις εκδόσεις Κριτική, μετάφραση Απόστολου Στραγαλινού, Η Επιστροφή του υπέροχου Herman Hesse. Τυπωμένο σε χαρτί ελεγχόμενης καλλιέργειας δέντρων και σχεδιασμό εξωφύλλου Δημήτρη Βίδου. Επιστροφή και στην ανάγνωση του συγγραφέα του Λύκου της Στέπας και του Σιντάρτα. Καλώς τον βρήκαμε.
Ο Μπασλάρ ασκεί κριτική στους ψυχαναλυτές καθώς θεωρούσε ότι εγκαταλείπουν την οντολογική έρευνα της εικόνας και αρχίζουν να σκαλίζουν το ιστορικό ενός ανθρώπου. Βλέπουν, δείχνουν τις μυστικές οδύνες του ποιητή. Ερμηνεύουν το άνθος από το λίπασμα. Έρχεται όμως ο Εμπειρίκος με το βαθύ του βλέμμα και τον διαψεύδει. Από τους κύριους εισηγητές της επιστήμης της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, άσκησε την ψυχαναλυτική πρακτική επί δεκαέξι έτη (1935-1951). Εικόνα, γνήσια εικόνα, χωρίς ερμηνεία. Από τη συλλογή, Αι γενεαί πάσαι ή Η σήμερον ως αύριον και ως χθες, φιλολ. επιμ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 1984, σ. 99.
Ἡ μνήμη τῶν ἀναμνήσεων
Ἡ ἀνύψωσις τοῡ χεριοῦ σου
Ἔχει τή χάρι ζαρκαδιοῦ πού τρέχει
Σέ χλόη γαλάζια σάν τά φύλλα τῆς καρδιᾶς σου
Τό στεφάνι πού ἔρριξες στό λαιμό τοῦ ἀλόγου
Εἶναι ἀπό ἄνθη λεπτότερα καί ἀπό πτερά ἐντόμων
Ἡ συλλογή τῶν λουλουδιῶν αὐτῶν εἶναι πολύτιμη
Δέν εἶναι συλλογή κολεοπτέρων
Δέν εἶναι συλλογή ἀγαλμάτων ἐξ ελεφαντοστοῦ
Εἶναι μία συλλογή ἐνθυμημάτων
Πού ἡ διαφάνειά των ξεπερνᾶ τά πέρατα τοῦ κόσμου
Οἵ πληθυσμοί τῆς οἰκουμένης σέ λατρεύουν
Οἵ σκέψεις σου εἶναι διάφανες ὄπως ἐσύ ἡ ἴδια
Στήν ἐπιφάνειά των πλέχουν χίλιες μικρές πομφόλυγες
Περιέχουν τό πεντάσταγμα τῆς ἀπαλῆς καρδιάς σου
Κάθε παλμός της αὐξάνει τήν ζωή μου
Κάθε παλμός της αὐξάνει τήν ζωή μας
Εἶμαι στήν ἄκρη τοῦ δάσους καί συγκρατῶ τούς χθεσινούς ψιθύρους
Μπροστά μου τό λειβάδι ἁπλώνεται ὅπως χθές
Στήν χλωρασιά του ἔφθασε τό ἄλογο πού ἀγάπησες
Ὅμως ἐσύ δέν ἧλθες
Τά βήματα τοῦ ἀλόγου εἶναι ὁ βηματισμός τοῦ ὀνείρου μας
Εἶναι οἱ θάλασσες πού διαβήκαμε
Τά τρεχαντήρια πού χρωματίσαμε μαζί
Το ἄλογο αὐτό κρατᾶ στό στόμα του μιά ἡμισέληνο
Χωρίς νά τήν ἀφήσῃ χλιμιντρίζει
Τό ἄλογο αὐτό καί ἐγώ μαζί του
Στεκόμαστε στήν ἄκρη τοῦ δάσους καί σέ περιμένουμε
Τό ἄλογο αὐτό καί ἐγώ
Εἴμεθα πλάσμα ἕν καί ἀδιαίρετο
Εἴμεθα κένταυρος πού σέ ἀγαπᾶ
Εἴμεθα κένταυρος πού ξέρει
Ὅτι δέν εἶναι δυνατόν νά μή ξανάρθῃς.
Κάποια στιγμή θα επανέλθουμε και στον Μπασλάρ και στον Εμπειρίκο. Είμαστε μία συλλογή ενθυμημάτων. Περάσαμε την ισημερία του Μαρτίου αλλά αγαπάμε τις ασυμμετρίες. O δισκοθέτης προτείνει για επίλογο τον συνθέτη με τον οποίο ξεκινήσαμε· Jun Miyake «Assimetrica» και φωνητικά από το αιθέριο πλάσμα που κατάγεται από τη Νέα Αγγλία, αλλά φοράει αυτή τη γαλατική αίσθηση που έρχεται από το ίδιο της το όνομα, την κ. Lisa Papineau: ακούστε το εδώ.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
