Πέρσα Αποστολή, Το Πικαρικό Μυθιστόρημα και η παρουσία του στον ελληνικό 19ο αιώνα. Από τον Ερμήλο (1817) ως την Πάπισσα Ιωάννα (1866), Εκδ. Άρτεμις, 2018.
Το ερώτημα είναι πάντα: ποιος γράφει και για ποιο πράγμα. Το πρώτο το διαβάζουμε στο αυτί του βιβλίου· γράφει η Πέρσα Αποστολή, απόφοιτος της Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και του King’s College του Λονδίνου, και είναι μακρύς ο κατάλογος συνεργασιών της με Πανεπιστήμια και επιφανή ιδρύματα. Το δεύτερο είναι δύσκολο να απαντηθεί μονολεκτικά, θα απαντηθεί όμως, στα μέτρα του δυνατού, μέσα στο πολυσέλιδο πόνημα της που φέρει τον τίτλο Πικαρικό μυθιστόρημα. Δηλαδή τι είναι το Πικαρικό μυθιστόρημα. Με λίγη υπομονή, εκείνη επί είκοσι χρόνια μελετούσε και έγραφε – θα πάρουμε την απάντηση και θα μάθουμε πολύ πολύ ενδιαφέροντα πράγματα.
Η βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο είδος είναι πλούσια στο εξωτερικό, άρα το είδος είναι γνωστό, αμετάφραστη όμως στην Ελλάδα, ενώ η όποια αναφορά γίνεται με αφορμή άλλα έργα και επομένως ευκαιριακά. Επομένως, στόχος της μελέτης είναι η γνωριμία με το είδος και τα ίχνη του, αν υπάρχουν, σε ελληνικά ανάλογα κείμενα. Και τα ίχνη τα βρίσκουμε στον 19ο αιώνα.
Στο Πρώτο Μέρος της μελέτης, η καταγωγή του ευρωπαϊκού πικαρικού μυθιστορήματος (από τον όρο «picaro» και «picaresque», που σημαίνει, εν ευρεία εννοία, «πειράζω»), ανιχνεύεται στην αρχαία ελληνική παραγωγή, εκδηλώνεται στην Ισπανία και εξαπλώνεται στην Ευρώπη από τον 16ο-19ο αιώνα. Γενάρχης, ίσως του είδους είναι ο Gil Blas του Alain-René Lesage (1668-1747), ο οποίος υπήρξε το πρότυπο, αλλά όχι το μοναδικό, για τον «Ζιλβλάσιον» του Γρηγορίου Παλαιολόγου στο έργο του ο Πολυπαθής. Η συγγραφέας θα μας μιλήσει για τις προσπάθειες της κριτικής να οριοθετήσει το είδος και τα ερωτήματα που την απασχόλησαν. Τέλος θα σκιαγραφήσει τον πικαρικό ήρωα και τα χαρακτηριστικά του μυθιστορήματος, χωρίς ωστόσο να είναι αυτή και η τελική απάντηση της επιστήμης, εφόσον το είδος αλλάζει πρωτεϊκά και ο ήρωας του μυθιστορήματος προσκτάται και χαρακτηριστικά της σύγχρονης πραγματικότητας. Αδρομερώς τα χαρακτηριστικά του πικαρικού ήρωα είναι: απατεώνας, κατεργάρης, παράνομος, πλιατσικολόγος, ζητιάνος, ψεύτης, κλέφτης, χαμηλής κοινωνικής στάθμης, δεν στεριώνει σε κανέναν τόπο ή δουλειά, μεταχειρίζεται οποιαδήποτε μέσα για να επιβιώσει.
Ο όρος, «picaro» και «picaresque», μπορεί να είναι ισπανικός ή γαλλικός και εμφανίζεται ως λογοτεχνικός το 1599. Για την ερμηνεία του χαρακτήρα η συγγραφέας θα ανατρέξει στην Ψυχολογία (Jung, Fraser, Kerényi) αλλά και στη μυθολογία, όπου και ο Δόλιος Ερμής, παρουσιάζεται κλέφτης άμα τη γεννήσει του αλλά και βοηθάει τους ανθρώπους να ανάψουν φωτιά ή φτιάχνει τη λύρα του Απόλλωνα. Όμως εξελίσσεται σε Ερμή Τρισμέγιστο, Άννουβι, Mercurium, «Κατεργάρη», λύκο, αλεπού κ.ά. Σύμφωνα με τον Bakhtin η μεταμόρφωση ανθρώπου σε ζώο σηματοδοτεί την εξέλιξη και την κατανόηση της ζωής στην ολότητά της. Οι μύθοι του Αισώπου μπορούν να συνδεθούν με το πικαρικό είδος, στο οποίο ανατρέπονται όλα τα στερεότυπα για την ομορφιά, όπως μας την έδωσαν οι καλλιτεχνικές απεικονίσεις. Όμως οι ήρωες του Λουκιανού και του Απουλήιου έχουν χάσει τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους, δείχνοντας και την ανατροπή στις ανθρώπινες αξίες. Ο ήρωας μπορεί να μιλά όχι όπως παλαιότερα για τα κατορθώματά του, αλλά και για την πείνα και τη δυστυχία του, τα δεινά και τα βάσανά του. Τέτοιες ανατροπές συμβαίνουν σε αρχαίες ελληνικές ή ρωμαϊκές γιορτές, αλλά και στον Μεσαίωνα, όπου ο βασιλιάς της γιορτής είναι ένας τρελός ή ένας γάιδαρος (βλ. Pieter Bruegel the Elder).
Ο Χρυσός Αιώνας των Ισπανικών Γραμμάτων είναι ο 16ος. Οι υπερπόντιες αποστολές, οι αποικίες και οι νικηφόροι πόλεμοι φέρνουν εθνική υπερηφάνεια αλλά, παράλληλα, εμφανίζονται και σημάδια παρακμής. Η Αναγέννηση ανακόπτεται, στη Λογοτεχνία και την Τέχνη επιβάλλεται λογοκρισία, οι Εβραίοι, ο προτεσταντισμός και κάθε αίρεση διώκονται από την εκκλησία ανηλεώς, η Ιερά Εξέταση παρεμβαίνει στη ζωή και η καθαρότητα του αίματος, καθώς και άλλα ζητούμενα, φέρουν αλλαγές και ανατροπές στα δημοφιλή ιπποτικά ιδεώδη. Δείγμα αυτής της ανατροπής είναι τα ηθικά και θεολογικά κηρύγματα, οι ηθικές πραγματείες αλλά και τα σατιρικά κείμενα του 16ου αιώνα, τα οποία έχουν αφορμή τις γυναίκες, κυρίως, το ντύσιμό τους και τον καλλωπισμό τους, αλλά και τους αγορασμένους τίτλους ευγενείας εκείνων που, μιμούμενοι τρόπους των αληθινών ευγενών, κερδίζουν σε κοινωνική προβολή έναντι των αληθινών ευγενών. Η αντίδραση κάνει την εμφάνισή της με δημοσιεύματα όπως είναι και Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες, οι περιπέτειες και τα δεινοπαθήματά του (1554) που θεωρείται και το πρώτο πικαρικό μυθιστόρημα ή, έστω, ο πρόδρομός του. Ο δυστυχής Λαθαρίγιο, που πάσχει ως υπηρέτης ανθρώπων του κατώτερου κοινωνικού στρώματος, αποκτά όλα τα χαρακτηριστικά που έχει ο πικαρικός ήρωας. Σε μια δεύτερη φάση, ο ήρωας αλλάζει, αποκτά και άλλα συναισθηματικά και αυτοβιογραφικά χαρακτηριστικά. Η περιήγηση σε περισσότερα από τριάντα έργα, θα αναδείξει όλες τις μεταμορφώσεις του πικαρικού μυθιστορήματος και του πικαρικού ήρωα, που θα γίνει γνωστός σε όλη την Ευρώπη και θα αποκτήσει απογόνους.
Στο Δεύτερο Μέρος της εργασίας της, η συγγραφέας θα περάσει στην Ελλάδα, αναζητώντας το πικαρικό είδος στην ελληνική λογοτεχνία, όπως μας έχει προειδοποιήσει ο υπότιτλός της. Τα παραδείγματα του είδους τής παρέχουν ο Ερμήλος του Μιχαήλου Περδικάρη (το 1817), η Πάπισσα Ιωάννα (1866) του Εμμανουήλ Ροΐδη, ο Πίθηκος Ξουθ (1848) του Ιάκωβου Πιτσιπιού και ο Στράτης Καλοπίχειρος του Στέφανου Κουμανούδη. Θα την απασχολήσει, επίσης, το ερώτημα αν ο Παλαιολόγος γράφοντας το έργο του είχε συνείδηση ότι γράφει πικαρέσκ, έχοντας μάλιστα παραδεχτεί ως πρότυπα τον Gil Blas, αλλά και τον Ivan Vyzigin του Ρώσου F. Burgalin. Τέλος, θα επεξεργαστεί το θέμα των ανατροπών στην Πάπισσα Ιωάννα, την απομάκρυνσή της από το ιστορικό μυθιστόρημα και την προσέγγισή της στο «σπουδογέλοιο», την καρναβαλική ανατροπή και το γκροτέσκο.
Οι μεταφράσεις που έρχονται στην Ελλάδα, γράφει η Αποστολή, είναι γαλλικές ή ιταλικές και ελάχιστες προέρχονται κατευθείαν από την ισπανική. Η πρώτη μετάφραση του Gil Blas μαρτυρείται στα προεπαναστατικά χρόνια, στον Λόγιο Ερμή από τον Αθανάσιο Κοδράτο. Η συγγραφέας θα ασχοληθεί εκτενώς με τη ζωή του Περδικάρη και του Πιτσιπιού, τα θέματα της μεταμόρφωσης και τον συμβολισμό των ζώων, τις κοινωνικές τάξεις, γιατρούς και εκκλησιαστικούς λειτουργούς, τον σκοταδισμό, τη δεισιδαιμονία, τους Φαναριώτες, τους δυτικοθρεμένους, την προγονοπληξία, τη γυναίκα. Θα μελετήσει τη «μωρία» ως όψη του πικαρικού μυθιστορήματος στον Καλοπίχειρο και θα περιηγηθεί το λαβύρινθο της Πάπισσας σχετικά με το τι είναι ή δεν είναι, την καταγωγή του γέλωτος αλλά και της ηρωίδας κατευθείαν από το ισπανικό πρότυπο.
Η Πέρσα Αποστολή έχει επεξεργαστεί εξονυχιστικά το θέμα της, προσπάθησε να οριοθετήσει το είδος και έχει επισημάνει τις διαφορές που παρουσιάζουν μεταξύ τους τα έργα που μελέτησε. Ωστόσο, το θέμα παραμένει ανοιχτό για τον μελλοντικό μελετητή. Γενικώς, όμως, η εξαιρετικού ενδιαφέροντος επιστημονική εργασία για τον επιστήμονα είναι εύληπτη και απολαυστική για κάθε αναγνώστη.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Η γκραβούρα είναι από εικονογράφηση του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
