-Κύριε Μπαλτά, τι είναι φιλοσοφία; Ποιο είναι το αντικείμενό της;
Φιλοσοφία είναι μία λογικά διατυπωμένη σκέψη πάνω σε μία σκέψη, με σκοπό πάντοτε την εύρεση της αλήθειας.
-Στα βιβλία σας εστιάζετε στη ρωσική φιλοσοφία. Συγκεκριμένα στο πρώτο σας βιβλίο παραθέτετε μια ανθολογία κειμένων από σημαντικούς Ρώσους φιλοσόφους. Ποιοι ήταν οι λόγοι που η ρωσική φιλοσοφική σκέψη είχε σχεδόν αγνοηθεί στη χώρα μας;
Νομίζω ότι οι λόγοι είναι κυρίως ιστορικοί και εκδοτικοί. Είχαμε εδώ στην Ελλάδα καλούς μεταφραστές από τα ρωσικά, σας θυμίζω τον Άρη Αλέξάνδρου, την Κοραλία Μακρή, τον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο και πριν από αυτούς τον σπουδαίο Θεόδωρο Βελλιανίτη. Αλλά αυτοί και οι εκδοτικοί οίκοι εκείνων των εποχών ενδιαφέρονταν περισσότερο να παρουσιάσουν την ρωσική λογοτεχνία και όχι τη ρωσική σκέψη του 19ου αι. Αργότερα, μετά την επανάσταση του 1917, υπήρχε μάλλον και μία επιφύλαξη, πολιτικού χαρακτήρα, προς τα βιβλία των Ρώσων. Ο Μπερντιάγιεφ, που είναι πολύ αγαπητός στο ελληνικό κοινό, μεταφράζεται στα ελληνικά για πρώτη φορά το 1946. Αλλά δεκάδες Ρώσοι φιλόσοφοι του 19ου και του 20ού αι. παραμένουν άγνωστοι στην Ελλάδα. Βεβαίως το αντίθετο συνέβη στην Ευρώπη και στην Αμερική.
-Ποια η διαφορά μιας θρησκευτικής φιλοσοφίας από τη θεολογία;
Στη θρησκευτική φιλοσοφία έχουμε την αγαστή σχέση της φιλοσοφίας με τη θρησκεία, και κατ’ εξοχήν σε ζητήματα ηθικής, αλλά χωρίς τη Δογματική βάσει της οποίας συγκροτείται η θεολογία.
-Η αναμέτρηση σλαβόφιλων και δυτικόφιλων χαρακτήρισε τη ρωσική σκέψη. Στο βιβλίο σας Ρώσοι φιλόσοφοι αναφέρετε τα λόγια του Ντοστογιέφσκι στον περίφημο Λόγο στον Πούσκιν: «να είναι κανένας αληθινός Ρώσος, να είναι εντελώς Ρώσος, αυτό σημαίνει μοναδικά να είναι αδελφός όλων των ανθρώπων, ένας συνανθρώπινος. Όλη η Σλαυοφιλία μας και η δυτικοφιλία μας είναι μια μεγάλη παρεξήγηση, μ’ όλο που είναι ιστορικά αναγκαία». Θα θέλατε να μας εξηγήσετε τι εννοεί;
Τα ιδεολογικά ρεύματα των Σλαβόφιλων και των Δυτικόφιλων στη Ρωσία διέγραψαν μία πορεία αντιπαράθεσης, παρόλο που αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί αναγκαία για την εξέλιξη του ρωσικού πολιτισμού. Νομίζω ότι ο Ντοστογιέφσκι θεωρεί πως ο Ρώσος σκέπτεται, παρά την απολυτότητα του χαρακτήρα και των ιδεών του, είναι περισσότερο οικουμενικός άνθρωπος. Δηλαδή, ο Ρώσος είναι κατ’ αυτόν αληθινός, όταν προσεγγίζει τους πάντες και δεν περιχαρακώνεται στον κόσμο του. Ίσως υπάρχει μία υπερβολή εδώ, αλλά πάντως η ντοστογιεφσκική θεώρηση είναι ενδιαφέρουσα.
-Θα μπορούσατε να αναπτύξετε τις βασικές ιδέες του Σαλαβιώφ, του οποίου η σκέψη άσκησε καταλυτική επίδραση στην ρωσική Διανόηση;
Ο Σαλαβιώφ επέδρασε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της ρωσικής σκέψης, ιδιαίτερα της ρωσικής “θρησκευτικής φιλοσοφίας”. Μεταξύ των ιδεών του, θα σημειώσω τη θεώρηση του κόσμου ως ενός οργανικού όλου, τη θεμελίωση της σοφιολογίας, την αυτονομία της ηθικής και την πρόταση ενός συστήματος που χαρακτηρίζεται ως “ιδεαλισμός-ρεαλισμός”.
-Κύριε Μπαλτά, στο βιβλίο σας Σταθμοί της ρωσσικής φιλοσοφίας γράφετε πως η ρωσική φιλοσοφία του ιθ’ και κ’ αι. έχει θρησκευτικό περιεχόμενο, με το οποίο συνδέονται τόσο ο εθνικός όσο και ο κοινωνικός χαρακτήρας της. Θα μπορούσατε να μας εισάγαγετε περιληπτικά στο θέμα αυτό που πραγματεύεστε στο βιβλίο σας;
Στο βιβλίο Σταθμοί της ρωσσικής φιλοσοφίας προσεγγίζω τα κυριότερα φιλοσοφικά ρεύματα στη Ρωσία του 19ου και του 20ού αι. μέχρι την επανάσταση του 1917. Θεωρώ ότι όλα αυτά τα ρεύματα κινούνται και ερμηνεύονται υπό το πρίσμα αυτού του τρίπτυχου: θρησκευτικότητα, κοινωνικές-πολιτικές ιδέες και εθνικός αυτοπροσδιορισμός.
-Με ποιο τρόπο η προσωπική εμπειρία του φιλοσόφου συνδέεται με την προέλευση και την αλληλεπίδραση της εμπειρίας του λαού του; Με άλλα λόγια έχει η φιλοσοφία εθνικό χαρακτήρα;
Η φιλοσοφία έχει εθνικό χαρακτήρα, εξ ου και οι σχετικές αναφορές γενικότερα και ειδικότερα: αρχαία ελληνική φιλοσοφία, βυζαντινή φιλοσοφία, ευρωπαϊκή φιλοσοφία, αμερικανική φιλοσοφία, αλλά και γερμανική, γαλλική, αγγλική, ιαπωνική, κινεζική κ.α. φιλοσοφία. Η σκέψη του φιλοσόφου κινείται επίσης γενικά και ειδικά, καθόσον εκφράζει την εμπειρία ενός όλου (λ.χ. ευρωπαϊκή φιλοσοφία) και ενός μέρους (λ.χ. γερμανική φιλοσοφία). Και είναι απολύτως λογικό να εκφράζει την εμπειρία του λαού του.
-Ποια η επίδραση του γερμανικού ιδεαλισμού στη ρωσική φιλοσοφία;
Πολύπλευρη η επίδραση που άσκησε ο γερμανικός ιδεαλισμός στη ρωσική σκέψη του 19ου και του 20ού αι., τόσο με τον Χέγκελ όσο και περισσότερο με τον Σέλλινγκ.
-Διαφέρει ο ρωσικός μηδενισμός από τον μηδενισμό όπως εκφράστηκε στη Δύση; Εστιάζει ο ρωσικός μηδενισμός στην ικανότητα του ανθρώπου να μετασχηματίζει την κοινωνία παρά στην άρνηση κάθε είδους αυθεντίας;
Ο μηδενισμός ως αποδόμηση των ηθικών, αισθητικών κ.ά. αξιών εκφράστηκε για πρώτη φορά στη Ρωσία και μάλιστα μέσα από τον Τουργκένιεφ, ο οποίος πάντως δεν ήταν μηδενιστής. Προσανατολίζεται ο μηδενισμός περισσότερο στην άρνηση της αυθεντίας, θα έλεγα.
-Σύμφωνα με τον Ντοστογιέφσκι η δομή του κράτους στη Δύση είναι καταναγκαστική, ενώ το ρωσικό κράτος βασίζεται στην ελευθερία του πνεύματος. Πόσο αληθινή εικόνα είχε η Ρωσία για τη Δύση και η Δύση για τη Ρωσία;
Είναι γεγονός ότι πολλοί Ρώσοι διανοούμενοι του 19ου αι. είχαν επισκεφθεί και είχαν ζήσει στην Ευρώπη, όπως Ευρωπαίοι, κυρίως διπλωμάτες μετέφεραν την εικόνα της Ρωσίας στην Ευρώπη. Αλλά αμφότεροι δεν είχαν μία συνολική εικόνα ούτε της Ευρώπης ούτε της Ρωσίας. Οι μεν Ρώσοι εκθείαζαν τα επιτεύγματα των Ευρωπαίων, οι δε Ευρωπαίοι έβλεπαν αρνητικά τη ρωσική ζωή και σκέψη. Θα έλεγα ότι η αυταρχική Ρωσία, αλλά και η περισσότερο φιλελεύθερη Ευρώπη, εκείνη την εποχή, δεν μπορούσαν να συγκροτηθούν δίχως τους καταπιεστικούς μηχανισμούς.
-Γράφετε στο βιβλίο σας Σταθμοί της ρωσσικής φιλοσοφίας στο κεφάλαιο «Ντοστογιέφσκι και Τολστόι», «η ρίζα του κακού βρίσκεται στον ίδιο τον άνθρωπο και όχι στην κοινωνία. Η εκδήλωση του κακού, όπως και του καλού, στον ανθρώπινο βίο οφείλεται στην ελευθερία του ανθρώπου». Απεικονίζει αυτή η άποψη μια βασική συνιστώσα της ρωσικής φιλοσοφικής σκέψης;
Αυτή είναι μία διατύπωση του Ντοστογιέφσκι και ασφαλώς έχει χριστιανικές καταβολές. Οπωσδήποτε αυτή η άποψη γίνεται δεκτή στη ρωσική φιλοσοφική σκέψη, ιδιαίτερα στην εκδοχή της «θρησκευτικής φιλοσοφίας» του Σ. Μπουλγκάκωφ, του Ν. Μπερντιάγιεφ κ.ά.
-Στο βιβλίο σας Θέματα ρωσσικής φιλοσοφίας αναφέρεστε στον Μπερντιάγιεφ και την ανάλυσή του για το έθνος σε αντίστιξη με το κράτος. Ο φιλόσοφος επισημαίνει ότι «κράτη καθαρά εθνικά παραμένουν τα Κράτη των μικρών χωρών». Μπορούμε να διδαχτούμε από τη σκέψη του πάνω στον προβληματισμό των εννοιών έθνος και κράτος, ιδιαίτερα σήμερα που και η χώρα μας αντιμετωπίζει κρίσιμα ζητήματα που χρειάζονται αποσαφήνιση των ίδιων αυτών όρων;
Πρόκειται για μία τοποθέτηση του Μπερντιάγιεφ πού έχει λάβει υπ’ όψιν της τη συγκρότηση των λεγομένων «εθνικών κρατών», αλλά και την πορεία της συγκρότησης του ρωσικού κράτους/αυτοκρατορίας που έγινε σταδιακά και ύστερα από πολλούς αιώνες. Σήμερα, την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της γενικευμένης μετανάστευσης, η έννοια «του καθαρά εθνικού κράτους», το οποίο είναι σε κάθε περίπτωση ισχυρό, έχει κατ’ ανάγκην υποχωρήσει στην Ευρώπη. Τα «μικρά κράτη» στα οποία αναφέρεται το χωρίο, είναι μεν «εθνικά», αλλά κατά κανόνα ανίσχυρα. Έτσι τα μικρά κράτη ενδιαφέρονται περισσότερο να ενταχθούν σε μεγάλους σχηματισμούς ισχυρών κρατών και λιγότερο να διατηρήσουν τον «καθαρά εθνικό» χαρακτήρα τους.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
