Δημήτρης Γαβαλάς
Θεωρία των Αρχετύπων και σύγχρονα ποιητικά πρόσωπα
T.S. Eliot, Γ. Σεφέρης, Οδ. Ελύτης, Κ. Καβάφης, Κ. Καρυωτάκης
Εκδ. Στίξις 2017
Ο Αρχιμήδης χρειάστηκε ένα χώρο έξω από τη γη για να μπορέσει να την κινήσει κι ο ποιητής χρειάζεται να βγει έξω από την ποίηση για να την μελετήσει. Ο Ελύτης πιο διαλλακτικός, βγάζει το ένα πόδι μόνο: «Αν δεν στηρίξεις το ένα πόδι σου έξω απ’ τη Γη ποτέ δεν θα μπορέσεις να σταθείς επάνω της».
Ο Δημήτρης Γαβαλάς είναι μαθηματικός και ποιητής και έτσι, με την ορθή λογική του πρώτου και την ευαισθησία του δεύτερου, πετυχαίνει την ορθή μέση οδό ή την χρυσή τομή που απαιτείται για να μελετήσει τα αρχέτυπα και να τα αναζητήσει στους πέντε μεγάλους ποιητές, τέσσερις Έλληνες κι έναν Άγγλο, και να μας τα προσφέρει αντίδωρο.
Η δουλειά του στο βιβλίο Θεωρία των Αρχετύπων και σύγχρονα ποιητικά πρόσωπα, T.S. Eliot, Γ. Σεφέρης, Οδ. Ελύτης, Κ. Καβάφης, Κ. Καρυωτάκης, είναι να μελετήσει τα πρόσωπα των ποιητών, όπως αυτά παρουσιάζονται μέσα στο έργο τους. Συνεπικουρεί η Ψυχολογία του Βάθους του Γιουγκ και των μαθητών του σχετικά με τα αρχέτυπα, τους ψυχολογικούς τύπους και λοιπά γνωστά από το οικείο επιστημονικό πεδίο.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου μας παρέχει όλο το επιστημονικό περιβάλλον της θεωρίας, ονόματα και πηγές καθώς και ερμηνεία του όρου.
Με τα αρχέτυπα, εν ολίγοις, εννοούμε τις βαθιά ριζωμένες ιδέες στην ψυχή του ανθρώπου· αφορούν πρόσωπα, ενέργειες και καταστάσεις, πηγάζουν από τους μύθους, τις θρησκείες και τις λαϊκές παραδόσεις –πεδία που επηρεάζουν το ένα το άλλο- προβάλλουν στα όνειρα και τις φαντασιώσεις ως εικόνες και καταλήγουν σε κάτι άλλο.
Στο πρώτο, μέρος, πλέον, που αφορά το συγκεκριμένο, ο Γαβαλάς ασχολείται με την Μαρία Νεφέλη του Οδυσσέα Ελύτη, την οποία βλέπει ως τη θηλυκή πλευρά του αρσενικού (Θα λέγαμε πως ο Ελύτης, σαν άλλος Φλομπέρ, θα μπορούσε να πει η Μαρία Νεφέλη είμαι εγώ. Συνεπικουρεί και η ειδοποίησή του στην αρχή της συλλογής «Μάντεψε, κοπίασε νιώσε: Από την άλλη μεριά είμαι ο ίδιος», στίχος των Προσσανατολισμών, καθοδηγητικός).
Ο Γαβαλάς, στην διεξοδική μελέτη του, κάνει λόγο για την persona του ποιητή, την εσωτερική θηλυκή του υπόσταση και τη σχέση ανάμεσα στις δύο. Άντρας – Αντιφωνητής, Μαρία Νεφέλη εσωτερική θηλυκή φωνή, Anima- animus. Η Μαρία Νεφέλη «έχει φύση αρχετυπική και χαρακτηριστικά που εμφανίζονται πάντα ίδια μες στους αιώνες». Χαρακτηριστικό της είναι η αχρονικότητα, μοιάζει νέα αλλά έχει ιστορία αιώνων, παραμένει αυτόνομη, υπερβατική, άχρονη, λυτρωμένη από τον κύκλο των «θανάτων και των επαναγεννήσεων».
Στο κεφάλαιο «Τ.S. Eliot και η εσωτερική πορεία» ο Γαβαλάς μιλάει για την «εξατομίκευση», τη διαδικασία της ψυχολογικής διαφοροποίησης, κατά τον Γιουγκ, με στόχο την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου. Αυτό που επιδιώκει ο Γιουγκ με την Ψυχολογία, το παλεύει ο Έλιοτ με την ποίηση, χρησιμοποιώντας τη μυθολογική μέθοδο – τους μύθους αιώνων αλλά και τη χριστιανική θρησκεία. Με τη μυθολογική μέθοδο μελετά την εξατομίκευση. Με παραδείγματα από τα πρόσωπα της ποιητικής εργασίας του Έλιοτ θα αποδείξει ότι η μυθολογική μέθοδος είναι κάτι περισσότερο από ποιητική τέχνη. Αν ο Δάντης χρειάστηκε το «σκοτεινό δάσος», ο Έλιοτ χρειάστηκε την Έρημη χώρα, ρημαγμένη χώρα (για έκπτωση του πολιτισμού μιλάνε οι μελετητές) για «καταραμένη γη» μιλά ο Γαβαλάς. Και σιγά σιγά η μυθολογική μέθοδος υφίσταται μια θαλασσινή αλλαγή. Αυτό «ξεκινά ως μέθοδος και ποιητική τεχνική αντικειμενικής αντιστοίχισης σύγχρονων καταστάσεων και μύθων, εσωτερικό βίωμα, η ‘‘εσωτερική, μεταμορφωτική εμπειρία του Θεού’’». Η πορεία της εξατομίκευσης απαιτεί απόσταση από τη ζωή, αλλά και επιστροφή. Γνωριμία με το εγώ, γνωριμία με τον Θεό, οραματικότητα, έρευνα της ιστορίας. Ο άνθρωπος αφού ανακαλύψει τον εαυτό του και αφού στραφεί προς τα μέσα «ολοκληρώνεται μέσα στην δράση και ολοκληρώνει ταυτόχρονα τον κόσμο με τις δημιουργικές δυνάμεις που του διοχετεύει».
«Ο Γ. Σεφέρης και το αρχέτυπο του Γέρο-Σοφού» είναι το επόμενο κεφάλαιο. Το αρχέτυπο του Γέρο-Σοφού, δηλαδή του πνεύματος, αντλούμενο πάλι από τον Γιουγκ, εφαρμόζει αυτή τη φορά στον Γ. Σεφέρη. Ο Γαβαλάς επικοινωνεί με τον Σεφέρη στα όνειρά του, διαπλέκεται η σχέση τόσο ώστε δεν ξέρει αν τελικά τα όνειρα οφείλονται στον ποιητή που τον «επισκέπτεται» ή στην ασύνειδη σοφία του νεότερου ποιητή.
Ο Γερο –Σοφός, όπως μας είναι γνωστός από τα παραμύθια, ιστορίες, διαβάσματα και ποικίλους άλλους δίαυλους της γνώσης (η απαρίθμηση των εκφάνσεών του μακρά), είναι η «προσωποποίηση της πανάρχαιας πείρας». Ο Γιουγκ ονομάζει τον Γέρο-Σοφό αρχέτυπο του νοήματος. Όποιος ανήκει στην κατηγορία, νομίζει πως είναι ηγέτης και μπορεί να ασκεί γοητεία και δύναμη στα πλήθη και επίσης μπορεί να πάθει ζημιά ο ίδιος, όπως ο Νίτσε που ταυτίστηκε με τον Ζαρατούστρα (δεν ξέρω αν ο Γαβαλάς θα έβαζε σ’ αυτό το αρχέτυπο τον Ροβεσπιέρο, Χίτλερ, Μ. Ναπολέοντα και άλλους που η μοίρα της γοητείας τους ανέβασε στα ύψη για να τους καταρρακώσει στην συνέχεια στα βάθη). Βέβαια ο Γέρο-Σοφός καθοδηγείται από ηθικές δυνάμεις, γνώση, σοφία, νηφαλιότητα, στοιχεία που παρουσιάζει ο Γιώργος Σεφέρης στη ζωή του αλλά και στην ποίησή του. Στην πραγματικότητα δεν έχει κατακτήσει τα χαρακτηριστικά του Γέρο –Σοφού, αλλά όπως ο ίδιος είπε τείνει προς αυτά και ίσως δεν τα κατακτά κανείς ποτέ. Φυσικά, όπως ήδη είπαμε, ζωή και έργο ταυτίζονται.
Στο ερώτηα, πώς εμφανίζεται το πρότυπο, η απάντηση είναι ότι ευνοούν οι περιστάσεις, εφόσον το αρχέτυπο εμφανίζεται και δρα «για να ικανοποιήσει συγκεκριμένες κάθε φορά ψυχικές ανάγκες». Δεν δρα χωρίς συγκεκριμένη αιτία, δεν ενεργεί αυθαίρετα χωρίς ψυχική ανάγκη. Με λίγα λόγια το αρχέτυπο έρχεται να αποκαταστήσει την ψυχική ισορροπία. Τέλος, το έργο του Σεφέρη δείχνει πως η ζωή του ποιητή είναι ταγμένη στην υπηρεσία μιας άλλης εσωτερικής ζωής, ότι ο ποιητής είναι ένας θεός.
Στο κεφάλαιο «Αναφορά στον Ο. Ελύτη: Έναν Ποιητή για το Μέλλον», ο Γαβαλάς, μέσα σε εννέα υποκεφάλαια, θα σχολιάσει την πρόσληψη της ποίησης του Ελύτη, από τους πολλούς στην αρχή, ως τουριστική και ακίνδυνη, μετά το Άξιον Εστί ως εθνική, παραβλέποντας την βαθύτερη ουσία της. Θα σχολιάσει την ποίηση και τους φορείς της σήμερα, το στόχο της, αν έχει και ποιος είναι.
Από το κεφάλαιο αυτό σταχυολογώ: Όραμα, νόημα, σύνθεση είναι το τρισδιάστατο σύστημα προς το οποίο ο Ελύτης μας δείχνει το δρόμο, επιστρατεύει τις πνευματικές του δυνάμεις για να υπερβεί την δραματική καθημερινή ζωή, ως αληθινός οραματιστής, φέρνει στην επιφάνεια σκοτεινά και μυστηριώδη ρεύματα, εκφράζει δυνατά αυτό που οι άλλοι δεν υποψιάζονται ή, απλώς, ονειρεύονται ή φοβούνται να ομολογήσουν. Ο μεγάλος ποιητής, ξεπηδάει από το συλλογικό στοιχείο και υπερπηδώντας την προσωπική μοίρα, γίνεται εθνικός και παγκόσμιος. Ευθύνη του είναι να διδάξει την απλότητα, την ευθύτητα, τη λιτότητα, τη σαφήνεια, την αμεσότητα, να βάλει τάξη στο χάος, να φέρει φως στο σκοτάδι, να συνθέσει την ποίηση με αλήθεια και ομορφιά. Τέλος, ο Ελύτης είναι «ο ποιητής που βρίσκεται πιο κοντά στο αρχέτυπο του πραγματικού ποιητή, αλλά και στο ρόλο που αυτός πρέπει να παίξει στο σύγχρονο κόσμο», με συμφιλιωμένες μέσα του τις αντιθέσεις μέχρι που να πάψουν να είναι πια αντιθέσεις.
Επόμενο κεφάλαιο «Κ. Καβάφης και Προβολή». Αρχετυπική συμπεριφορά είναι και η ψυχική προβολή.
Αρχικά, ανακαλύπτει την προβολή στο ποίημα «Ιθάκη» και, συγκεκριμένα, στους στίχους: «Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας /τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα τους συναντήσεις/ αν δεν τους κουβανείς μες την ψυχή σου». Ο Γαβαλάς θεωρεί ότι τα «υποκειμενικά περιεχόμενα» – Λαιστρυγόνες, Κύκλωπες, άγριος Ποσειδώνας- δεν τα συναντάς στον εξωτερικό κόσμο, «παρά μόνο αν τα προβάλλεις σε αυτόν». Κατά συνέπεια το ίδιο συμβαίνει και στη «Θάλασσα του Πρωιού», όπου η θάλασσα με την αοριστία της δίνει λαβές για την προβολή του, όπως και στην περίπτωση του «Καισαρίωνα», όπου η αοριστία περιβάλλει και τον ήρωα, με τον έρωτα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα,. Στο «Ένας Γέρος» έχουμε προβολή πάλι προβολή προσωπικών συναισθημάτων και άλλων ψυχικών λειτουργιών του ποιητή.
Τελευταίο κεφάλαιο «Μια υπόθεση για τον Κ. Καρυωτάκη». Εδώ ο Γαβαλάς εξετάζει τις σχέσεις του Εγώ και το μη-Εγώ, το προσωπικό με το υπέρ προσωπικό.
Ο άνθρωπος που αρχίζει να συνειδητοποιεί τον εαυτό του, νιώθει διχασμένος εφόσον διαθέτει και μια «άλλη πλευρά». Ώσπου να εμπεδωθεί η «Εγωική συνείδηση» περνάει μια φάση ναρκισσισμού. Η μεγαλομανία μπορεί να αναπτυχθεί επίσης. Στην πρώτη του συλλογή, Ο πόνος του ανθρώπου και των πραγμάτων εμφανίζεται «το αντισταθμιστικό φαινόμενο», πόνος του ανθρώπου (θάνατος), το δάκρυ και γενικώς «η σκοτεινή, θανατηφόρα πραγματικότητα». Οι καλές στιγμές ανήκουν μόνο στο παρελθόν, η Εγωική συνείδηση τον απομονώνει από τον άλλο κόσμο, βλέπει μόνο όσα τον κάνουν να θλίβεται. Ακολουθεί εκτεταμένη εργασία πάνω στο έργο του Καρυωτάκη. Τελικό συμπέρασμα του συγγραφέα: ο Καρυωτάκης είναι ένας έφηβος που δεν ωριμάζει, με Εγωική συνείδηση ΚΑΙ δεν ξέρουμε αν όλη η ψυχαναλυτική ερμηνεία πάνω στον χαρακτήρα του ποιητή έχει κάποια σημασία και δεν είναι απλώς «δικές μας προβολές πάνω στο παθητικό πια αντικείμενο που λέγεται Καρυωτάκης».
Το βιβλίο κλείνει με πλούσια βιβλιογραφία. Επαφίεται πλέον στον κάθε αναγνώστη, ανάλογα με τη σημασία που δίνει στην ψυχανάλυση, όσον αφορά την ερμηνεία των προσώπων πίσω από τα κείμενα, να βγάλει τα συμπεράσματά του, να αποδεχτεί ή να προβληματιστεί. Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον μελέτημα.
