Μια πνευματική βιογραφία
H Αλεξάνδρα Δεληγιώργη στο νέο της βιβλίο Ο Μοντερνιστής Κριτικός Νικόλας Κάλας. Μια ποιητική εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων (Αρμός, Αθήνα 2018) επανέρχεται στα κριτικά του κείμενα, είκοσι χρόνια μετά την έκδοση του δοκιμίου της Άνοστον Ήμαρ, επιχειρώντας να δώσει μια πληρέστερη εικόνα της φιλοσοφίας του. Το βασικό ερώτημα που διατρέχει το βιβλίο είναι τι είναι η κριτική της τέχνης και της λογοτεχνίας. Στην εισαγωγή του βιβλίου η συγγραφέας κάνει αναδρομή στην ελληνική λογοτεχνική κριτική από τα τέλη του 19ου αιώνα, παραθέτοντας τα ονόματα σπουδαίων κριτικών όπως οι Εμμανουήλ Ροΐδης, Κωστής Παλαμάς, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Τέλλος Άγρας, Κλέων Παράσχος, Γιώργος Σαραντάρης, Μάρκος Αυγέρης, Δημήτρης Νικολαρεΐζης, Ελένη Βακαλό, Νόρα Αναγνωστάκη. Με αυτόν τον τρόπο τούς καθιστά πνευματικούς προγόνους του, ιδιαίτερα τον Ροΐδη, του οποίου ο Κάλας ήταν «γνήσιος απόγονος», καθώς η γραφή του ήταν επίσης πολεμική, αιχμηρή και σατιρική. Βασική θέση του Νικόλα Κάλα είναι η σύνθεση των αντιθέσεων. Βάσει της θέσης αυτής συγκαταλέγονται στους συνοδοιπόρους και στους απογόνους του ο Σαραντάρης, που τη δεκαετία του 1930 επιχειρεί να υπερβεί τα διχαστικά διλήμματα του τύπου «Δύση ή Ανατολή;», ο Χρήστος Μαλεβίτσης, που τη δεκαετία του 1990 επιχειρεί να λύσει τη διελκυστίνδα της αρχαιοελληνικής και της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης, και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, που κάνει λόγο για αντιφατικές συσσωματώσεις του ιστορικοκοινωνικού φαντασιακού σε μια βαθύτερη στιβάδα του όντος/είναι.
Ο Κάλας είχε έντονα πολιτικοποιημένη συνείδηση. Ήταν αντίθετος με την κοινωνική αδικία. Αριστερός, αντισταλινικός, υπέρμαχος της ελευθερίας, δεν προσχώρησε ποτέ στη λεγόμενη «στρατευμένη» τέχνη. Αρνήθηκε να ταυτιστεί με το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη». Τα κριτικά του κείμενα είναι κείμενα πολεμικής, ενώ εκείνα της τελευταίας περιόδου είναι κυρίως αινιγματικά. Φιλοδοξούσε να ενώσει την τέχνη με τη ζωή. «Η ποίηση είναι για τη ζωή» έγραψε σε επιστολή του. Αποστρέφεται κάθε ποιητική γραφή που παραδίδεται στη γοητεία του μηδενός.
Στα έντεκα κεφάλαια αυτού του βιβλίου, η συγγραφέας αποκωδικοποιεί το πνεύμα του Νικόλα Κάλα μέσα από τα δοκίμια, τους αφορισμούς και τα αποφθέγματά του. Συνθέτει εικόνες ψηφίδα προς ψηφίδα, ανασυνθέτοντας τα ψηφιδωτά τα οποία συνέθεσε η γραφή του. Μια ποιητική, όπως γράφει η Δεληγιώργη, εικόνων, ρημάτων, πραγμάτων που αντιστέκεται στην τεχνική και την ευκολία της. Ο Κάλας προσέγγισε την τέχνη διαλεκτικά, εναντιώθηκε στον θετικισμό, τον ιδεαλισμό, τον μηδενισμό, τον δογματικό μαρξισμό. Επιδίωξε να γεφυρώσει τα αντίθετα στοιχεία, συνομίλησε δημιουργικά με την παράδοση χωρίς να επιχειρήσει την αντιγραφή της. Εισηγήθηκε τις νέες μορφές που προκύπτουν μέσα από γόνιμες ζυμώσεις.
Σημαντική είναι η διευκρίνιση της Δεληγιώργη σχετικά με την εσφαλμένη ταύτιση της νεωτερικότητας ή μοντερνικότητας με τον μοντερνισμό. Προϋποθέσεις της νεωτερικότητας, η ορμή προς την πρόοδο και η απαγκίστρωση από τη θρησκεία και τον μύθο. Ο Κάλας είναι μοντερνιστής κριτικός. Ανήκει στην πρωτοπορία. Θεωρεί ένα από τα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της πρωτοπορίας τον οπτιμισμό της, τη βούληση για ζωή, για αλλαγή στην τέχνη και τη μεταμόρφωση των κοινωνικών συνθηκών. Το σταθερό κέντρο γύρω από το οποίο εξελίσσεται η ποιητική του είναι η διάθεση για μεταμόρφωση της τέχνης και της ζωής. «Να μεταμορφώνεις ό,τι σε μεταμορφώνει είναι η μεγάλη αρχή της ζωής». Το έργο του Κάλας χαρακτηρίζεται από πολυδιάσπαση. Η πολυμορφία του έργου του οφείλεται στην προσπάθεια να γεφυρώσει αντίθετους πόλους αλλά και στη διαρκή ανάγκη του για πειραματισμό. «Η τέχνη είναι πυριτιδαποθήκη, απόδειξη ο Παρθενών».
Επιπλέον, ο μοντερνισμός είναι εναντίωση στη μανιέρα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο Κάλας αρνείται τον «κατασκευασμένο» λογοτεχνικό κανόνα της γενιάς του ’30 και υφίσταται την πολεμική κριτική εναντίον του από τον Καραντώνη, τον κριτικό της ομάδας των Νέων Γραμμάτων. Ο Κάλας είναι διαλεκτικός και υπέρμαχος της ελευθερίας της σκέψης. Ακολουθεί πάντα το κρίναι λόγω που μας επιτρέπει να κατανοούμε από τη ρίζα τους τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις. Πιστεύει ότι η ανανέωση του λογοτεχνικού κανόνα μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τον εντατικό διάλογο με τη λόγια και τη δημώδη παράδοση. Σκοπός του είναι η άρση των διαχωρισμών του συναισθήματος από τη σκέψη, της λαϊκής από τη λόγια κουλτούρα, της δημοτικής από την καθαρεύουσα, της ελληνοκεντρικής από την ευρωκεντρική στάση.
Το βιβλίο μάς βοηθάει να συνθέσουμε τις ψηφίδες της ποιητικής του Κάλα. Ξεκινάει από τη μαρξιστική ερμηνεία και, φθάνοντας στα αδιέξοδά της, προσθέτει τη φροϋδική παράμετρο, περνάει από τον φουτουρισμό (επηρεάζεται από τον Μαγιακόφσκι), το νταντά και στρέφεται στο υπερρεαλιστικό κίνημα και στη συνέχεια στη γλωσσοαναλυτική φιλοσοφία του Βιττγκενστάιν, «εναντίον των λόγων μου αγωνίζομαι τώρα». Για τον Κάλα η τέχνη είναι πρώτα από όλα πειραματισμός. Κάθε φαινόμενο είναι ένα πλέγμα από σχέσεις που προσεγγίζεται με διαρκή πειραματισμό. Το ξεπέρασμα της καρτεσιανής σκέψης οδηγεί στη διερεύνηση της πολλαπλότητας, τη μελέτη της κίνησης, την καταδίκη της απολυτότητας.
Στο κεφάλαιο για τον υπερρεαλισμό, η Δεληγιώργη εξηγεί ότι ο Κάλας προσχωρεί στο υπερρεαλιστικό κίνημα το 1937, όταν φεύγει οριστικά από την Ελλάδα. Οι θέσεις του για τον υπερρεαλισμό φαίνονται στο βιβλίο του Εστίες Πυρκαγιάς που εκδίδεται το 1938. Όσον αφορά τους Έλληνες υπερρεαλιστές, ο Κάλας διατηρεί φιλική σχέση με τον Οδυσσέα Ελύτη –τον οποίο δεν θεωρεί υπερρεαλιστή– και τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Η Δεληγιώργη διερευνά τις αιτίες της ρήξης της φιλίας του με τον ψυχαναλυτή υπερρεαλιστή ποιητή. Ανάμεσα στις αντιρρήσεις του Κάλα που σχετίζονται με την αυτόματη γραφή έως το ενύπνιο, για το οποίο σημειώνει ότι η «τέχνη είναι δημιουργία εν εγρηγόρσει», αξίζει να εστιάσουμε σε μια βασική ψυχαναλυτική ερμηνεία που καθόρισε τη σκέψη των δύο διανοητών. Ο Κάλας στις Εστίες Πυρκαγιάς κάνει λόγο για μια «ηθική της επιθυμίας». Όπως εξηγεί η συγγραφέας, ο Κάλας προβάλλει τον αγώνα του επαναστατημένου συγγραφέα ως τον μοναδικό τρόπο υπερνίκησης των εμποδίων στην εκπλήρωση της επιθυμίας, ενώ ο Εμπειρίκος καταργεί τα εμπόδια στο πλαίσιο μιας α-τοπίας με αποκλειστική αρχή την τέρψη, παραβιάζει τον νόμο της απαγόρευσης της αιμομιξίας, με τον οποίο συνδέεται το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Με αυτόν τον τρόπο καταργεί τη συμβολική δύναμη του φαντασιακού. Για τον Κάλα η ψυχανάλυση συμπληρώνει τη μαρξιστική ανάλυση. Το φαντασιακό συμβολικό στην καρδιά του ασυνείδητου συγκρούεται και τελικά συνεργεί με το συνειδητό (όπως υποστήριξε και ο Καστοριάδης), έτσι ώστε εικόνες, μεταφορές, σύμβολα, ρηματικές εκφράσεις συνδυάζονται σε μια σύνθεση που εμπνέει ενώ συγχρόνως προβληματίζει. Η κατάργηση του Υπερεγώ από τον Εμπειρίκο και η αντικατάστασή του από το Εγώ, το οποίο θα καταργήσει με τη σειρά του το αυταρχικό κράτος, είναι για τον Κάλα άτοπη.
Ο αναγνώστης του βιβλίου βρίσκει ικανοποιητικές απαντήσεις ως προς τη στροφή του Κάλα στην κριτική της τέχνης. Στη ζωγραφική γίνεται περισσότερο φανερό το παιχνίδι των μεταμορφώσεων που αποκαλύπτει τον δυναμισμό του συμβολικού φαντασιακού. Αυτό το παιχνίδι αναλύει τόσο στα δοκίμιά του όσο και στις κριτικές των έργων τέχνης, όταν το 1940 εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη, όπου μετατοπίστηκε το κέντρο του πολιτισμού εξαιτίας κυρίως του Β´ Παγκοσμίου πολέμου. Όπως εξηγεί η Δεληγιώργη, ο Κάλας επιλέγει να αναλύσει την τριτοπρόσωπη μορφή της Αγίας Τριάδας που αποδίδει την τριαδική Ενάδα του ενός Θεού της Ορθοδοξίας, σε μια εικόνα του 18ου αιώνα που ζωγράφισε ο μοναχός Διονύσιος εκ Φουρνά για να εναντιωθεί στο τρισυπόστατο του Θεού. Ψάχνει ένας είδος αναλογίας, με αυτή την αφαιρετικότητα της Ανατολικής Ορθόδοξης εικονοποιίας, στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό. Ο Κάλας δοκιμάζει τα όρια της Πειραματικής τέχνης, την οποία κρίνει με τα κριτήρια που επεξεργάστηκε μελετώντας την Αινιγματική τέχνη, αυτήν που εστιάζει στο αμφίσημο στα έργα του Γιαν Βαν Άικ, του Ελ Γκρέκο, του Μπος. Στο δικό της πλαίσιο δοκίμασε την αξιοπιστία των αισθητικών και θεωρητικών κριτηρίων, με έσχατο κριτήριο αξιολόγησης τη δύναμη του έργου να επικοινωνεί ποιητικά και υπαινικτικά με τον αναγνώστη/θεατή, διεγείροντάς του το συναίσθημα και τη διανοητική περιέργεια.
Η αινιγματική τέχνη, στην υπερρεαλιστική της εκδοχή, καταβυθίζεται στο ασυνείδητο για να ανασύρει στην επιφάνεια τρομακτικούς φόβους και επιθυμίες. Για τον Κάλα οι αποκαλύψεις της σύγχρονης αινιγματικής τέχνης είναι υπαρξιακές. Ο καλύτερος τρόπος να κατανοήσουμε σε βάθος την ποίηση ή τη ζωγραφική είναι να μελετήσουμε τη σχέση της με την ηθική. Η ελευθερία ως αγωνίζεσθαι είναι η ηθική παράμετρος της τέχνης. «Μόνο ο άνθρωπος που διακινδυνεύει τη ζωή του είναι ελεύθερος». Ο Κάλας συνδέει το υψηλό στην τέχνη με τον αγώνα για χειραφέτηση. Το υψηλό εκφράζει την τραγικότητα της ελευθερίας, ωστόσο το ωραίο είναι η ανθρώπινη φύση μας. Οι διαλεκτικοί, από τον Πλάτωνα και τον Χέγκελ έως τον Μαρξ, θεώρησαν ότι η μορφή απουσίας, που κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται θανάσιμη αγωνία κάθε φορά που ο κόσμος βυθίζεται στο τραγικό, είναι η έκφραση της μεγάλης τέχνης.
Ο Κάλας υποστήριξε την Pop Art ως ένα κίνημα που επανέφερε την εικόνα. Συντάχθηκε υπέρ της ποιητικής και εικαστικής γραφής καθώς «έβλεπε τη ζωγραφική σαν ένα είδος γραφής».
Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον διάλογο με τον Βιττγκενστάιν, η συγγραφέας σχολιάζει ότι η παραδοχή του Βιττγκενστάιν ότι υπάρχουν δύο πραγματικότητες, η μία εκ των οποίων πορεύεται με μεταφορές και μετωνυμίες –σαφής υπαινιγμός για την αινιγματική τέχνη–, εξηγεί το ενδιαφέρον του Κάλα για τη σκέψη του φιλοσόφου. Συμφωνεί με τον Αυστριακό φιλόσοφο στη διαπίστωση ότι ενώ δεν μπορούμε να σκεφτούμε χωρίς τα λεκτικά σημεία, αυτά μόλις και μετά βίας αποδίδουν την πραγματικότητα. Αυτός είναι και ο λόγος που μετακινείται από τις οπτικές εικόνες της ποίησης στις «νοητές» εικόνες της ζωγραφικής.
Ο σύγχρονος καλλιτέχνης διατηρώντας δεσμούς με την Ιστορία, τολμά να αποκαλύψει το μυστικό του και το μυστικό της εποχής του. Φτιάχνει μάσκες με τη δική του εικονιστική γλώσσα, για να εκφράσει τις αντικρουόμενες επιθυμίες, τις δικές του και της εποχής του. Ο κριτικός οφείλει να αποκρυπτογραφήσει τις μεταμορφώσεις του διχασμού αγάπης/μίσους.
Πολλές αναφορές γίνονται στο βιβλίο εναντίον του μεταμοντέρνου τόσο ως θέση του Νικόλα Κάλα όσο και ως θέση της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη, της οποίας η φωνή διακρίνεται να υπερθεματίζει αρκετές απόψεις του λογοτέχνη κριτικού. Η συγγραφέας και ο Κάλας μοιράζονται τη βαθιά γνώση της φιλοσοφίας αλλά και την κοφτερή κριτική γλώσσα που είναι φανερή στο παρόν βιβλίο.
Ο/η προσεκτικός/ή αναγνώστης/τρια θα βρει στο βιβλίο αυτό πολλές περισσότερες λεπτομέρειες και απαντήσεις για την πολυσχιδή προσωπικότητα του Νικόλα Κάλα ή Νικόλαου Καλαμάρη ή Νικήτα Ράντου ή Μ. Σπιέρου, που δεν μπορούν να μεταφερθούν σε μία ανάγνωση. Άλλωστε, όπως έγραψε ο ίδιος ο Κάλας, «Η τέχνη είναι το βιβλίο των αποκαλύψεων του καλλιεργημένου ανθρώπου». «Ο καλλιεργημένος και επαναστατημένος καλλιτέχνης ζωγραφίζοντας μαθαίνει να σκέφτεται με νέους τρόπους». Αποκαλύπτει τις μη ορατές πλευρές της πραγματικότητας. «Η ηθική της ποιητικής και της πολιτικής πράξης είναι απόδειξη της ελευθερίας που τις κινεί». Έργο του κριτικού είναι να φανερώσει την «απόκοσμη» γλώσσα που φανερώνει τον κόσμο που δεν βλέπει το μάτι.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.
