frear

Διαβάσματα του 2017 – επιλέγει ο Φώτης Βασιλείου

Τα διαβάσματα και οι αναγνωστικές φιλοδοξίες ενός ιστορικού διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τα ερευνητικά ενδιαφέροντα.

Φέτος δύο κείμενα μου τράβηξαν την προσοχή και καθοδήγησαν τις αναγνώσεις μου. Το πρώτο είναι ο Βίος του Κωνσταντίνου του Ευσεβίου Καισαρείας. Ο επίσκοπος Καισαρείας της Παλαιστίνης, σύγχρονος του αυτοκράτορα, υπήρξε σπουδαίος ιστορικός. Διέθετε βαθιά συναίσθηση της αποστολής του και της σημασίας που έχει η ακρίβεια, γι’ αυτό ενέταξε στο έργο του και διέσωσε δεκάδες αυθεντικά έγγραφα (διατάγματα, επιστολές, ψηφίσματα κτλ). Αναπροσδιόρισε την αντίληψη της ιστορίας και του ιστορικού χρόνου καταγράφοντας τα γεγονότα, όχι για να διδάξει τους μεταγενέστερους να μην επαναλάβουν τα ίδια λάθη, όχι δηλαδη για να σπάσει έναν αναπόφευκτο ιστορικό κύκλο, αλλά για να αφηγηθεί την ιστορία της σωτηρίας, μια σειρά γεγονότων που οδηγεί στα έσχατα. Τέλος, ίδρυσε ένα καινούργιο ιστορικό κλάδο, την Εκκλησιαστική ιστορία, ο οποίος καλλιεργείται ακόμα και σήμερα. Ο Βίος του Κωνσταντίνου ακροβατεί ανάμεσα στην βιογραφία και την αγιογραφία, όπως ο ήρωάς του ακροβατεί ανάμεσα στον αρχαίο και τον μεσαιωνικό κόσμο. Ταυτόχρονα όμως, ο συγγραφέας του συγχωνεύει την ελληνιστική αυτοκρατορική αντίληψη και την ρωμαϊκή πολιτική θεωρία με την χριστιανική μεταφυσική δημιουργώντας το ιδεολογικό θεμέλιο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Για τον πρώτο όμως χριστιανό αυτοκράτορα έχουν γραφτεί εκατοντάδες μονογραφίες σε κάθε γλώσσα του κόσμου (παραδόξως δεν έχω δει να κυκλοφορεί κάποια στα ελληνικά…). Απ’ όλες αυτές το έργο του H.A. Drake, Constantine and the Bishops. The Politics of Intolerance, Βαλτιμόρη 2000, αν και όχι το πιο πρόσφατο, είναι το καλύτερο των τελευταίων πολλών ετών. Ο συγγραφέας αποφεύγει να ασχοληθεί με το γνωστό ερώτημα για την πίστη του Κωνσταντίνου και δεν μπλέκει σε προσωπογραφικά ή χρονολογικά προβλήματα. Προσπαθεί να ερμηνεύσει την πολιτική του αυτοκράτορα και κατ’ επέκταση τις επιδιώξεις και την προσωπικότητά του εστιάζοντας στους πολιτικούς του χειρισμούς, την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής δείχνοντας τον βαθύ μετασχηματισμό που προκάλεσε στην ρωμαϊκή κοινωνία η νομιμοποίηση του Χριστιανισμού, αλλά και τις συνέπειες που είχε για την Εκκλησία η υιοθέτησή της από τον αυτοκράτορα.

Ο Πνευματικός Λειμών του Ιωάννη Μόσχου είναι έργο πολύ διαφορετικό από τον Βίο του Κωνσταντίνου. Γραμμένο τον 7ο αιώνα σε απλή γλώσσα, δεν έχει ενιαία μορφή· αποτελείται από εκατοντάδες ψυχωφελείς ιστορίες, αφηγήσεις, κηρύγματα, συνεντεύξεις με σημαντικούς μοναχούς, που συγκέντρωσε ο συγγραφέας κατά την διάρκεια των ταξιδιών του στη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τα νησιά του Αιγαίου, πιθανόν στην Κωνσταντινούπολη και την Ρώμη. Το Λειμωνάριο, όπως είναι γνωστό, αποτέλεσε ένα από τα πιο δημοφιλή αναγνώσματα μοναχών καιλαϊκών κατά την βυζαντινή περίοδο και, νομίζω, ότι στους κύκλους των πιστών συνεχίζει να είναι αγαπητό ακόμα και σήμερα. Αυτή όμως η δημοφιλία είναι η πηγή των προβλημάτων για τους σύγχρονους ιστορικούς: Ενώ μας σώζονται εκατοντάδες χειρόγραφα με το έργο, κανένα δεν περιλαμβάνει τις ίδιες ιστορίες ή όλες όσες αποδίδονται στον Ιωάννη. Στην πραγματικότητα, το αρχικό κείμενο του συγγραφέα έχει χαθεί κι αντικατασταθεί από δεκάδες παραλλαγές, διασκευές και μιμήσεις. Γι’αυτό και παρά την σημασία του για την κατανόηση μιας ταραγμένης και κρίσιμης εποχής –τις παραμονές της ανόδου του Ισλάμ– πολύ λίγο έχει μελετηθεί.

Phil Booth, Crisis of Empire. Doctrine and Dissent at the End of Late Antiquity, Berkeley 2014.

Ο συγγραφέας εστιάζει στο έργο του Ιωάννη Μόσχου, του φίλου και συνταξιδιώτη του Σοφρωνίου Ιεροσολύμων και του Μάξιμου του Ομολογητή για να διερευνήσει δύο σημαντικά ζητήματα που αφορούν την διαμάχη Χαλκηδόνιων και Αντιχαλκηδόνιων τον 7ο αιώνα: Την μεγάλη σημασία που απέκτησε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας ανάμεσα στους μοναχούς και τον ενοποιητικό ρόλο που έπαιξε για τις θρησκευτικές κοινότητες μέσα στα πλαίσια της αχανούς αυτοκρατορίας και την αντίσταση των επιφανών ορθοδόξων θεολόγων στις αυτοκρατορικές απόπειρες να επιβάλουν την ένωση της Εκκλησίας με αντιχαλκηδόνιους όρους. Ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για την κατανόηση του 7ου αιώνα και των προσπαθειών ενοποίησης του Βυζαντινού κράτους.

Dmitri Nikulin, The Concept of History: How Ideas are Constituted, Transmitted and Interpreted, Λονδίνο –Νέα Υόρκη 2017.

Το ερώτημα που αποφεύγουμε συνήθως να απαντήσουμε οι ιστορικοί είναι γιατί (αξίζει /πρέπει (;) να) ασχολούμαστε με ανθρώπους που πέθαναν πεντακόσια, χίλια ή τέσσερις χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς. Ο Nikulin απαντά στο ερώτημα αυτό στην αρχή του βιβλίου του: Η ιστορική αφήγηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης υπόστασης. Στη συνέχεια επιχειρεί να αναλύσει τις σύγχρονες δυτικές αντιλήψεις για την ιστορία, την συγκρότηση και την δομή της, τους τρόπους πρόσληψης. Το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον, καθώς δεν αναλώνεται τόσο στο να δώσει απαντήσεις, όσο στο να τοποθετήσει τα δεδομένα σε μια λογική σειρά και να θέσει τα σωστά ερωτήματα.

Richard F. Thomas, Why Dylan Matters, Λονδίνο 2017.

Στην ήδη εκτεταμένη ντυλανολογική βιβλιογραφία προστέθηκε φέτος μια σημαντική συμβολή: Η μονογραφία του καθηγητή κλασικής λογοτεχνίας του Χάρβαρντ R. F. Thomas, που επιχειρεί να εξηγήσει την σημασία του τροβαδούρου. Ο Thomas καταπιάνεται με όλα τα φλέγοντα ζητήματα που αφορούν τον Ντύλαν και το έργο του, την πολιτική διάσταση, τον ακτιβισμό, την αυτοβιογραφία, την διαδικασία γραψίματος, την σχέση με την παράδοση και τα σύγχρονα κινήματα της τέχνης, αλλά η μεγάλη συνεισφορά του είναι η μελέτη της σχέσης του Ντύλαν με το κατεξοχήν πεδίο μελέτης, τους μεγάλους ποιητές της Ελληνικής και Ρωμαϊκής αρχαιότητας, τον Όμηρο, τον Τάκιτο, τον Οβίδιο, τον Βιργίλιο.

Το παρελθόν όμως δεν είναι πεδίο που διαχειρίζονται αποκλειστικά οι ιστορικές επιστήμες· η τέχνη διεκδικεί μεγάλο μερίδιο στην αναπαράσταση, την αφήγηση, και την ερμηνεία του. Ο διάλογος για την σχέση της Ιστορίας με το ιστορικό μυθιστόρημα, το ιστορικό διήγημα, την ιστορική ταινία είναι μακρύς και φυσικά δεν έχει θέση στο σημερινό σημείωμα. Φέτος όμως οδηγημένος αφενός μεν από την χαρά της ανάγνωσης, αφετέρου από την ίδια την δουλειά μου, διάβασα αρκετά ιστορικά λογοτεχνήματα και θα ήθελα να αναφερθώ εν τάχει σε κάποια.

Καταρχήν στο περιλάλητο και πολυβραβευμένο Γκιακ του Δημ. Παπαμάρκου (Αθήνα 2014), τις αρετές του οποίου έχουν απαριθμήσει πιο αρμόδιοι από μένα· περιορίζομαι μόνο να αναφέρω ότι το διάβασα αργά και το απόλαυσα πολύ. Η Δρακοντιά του Στ. Κοψαχείλη (Αθήνα 2015) είναι πολύ διαφορετικό βιβλίο και αναφέρεται σε ένα πολύ διαφορετικό παρελθόν από εκείνο του Παπαμάρκου, καθώς δεν κουβαλάει την αγριότητα του πολέμου ή του αίματος, αλλά, ακόμα και στις πιο σκληρές στιγμές του, την ζεστασιά της παιδικής ηλκίας.

Οι αφηγηματικές δυνατότητες που παρέχει το παρελθόν φαίνονται επίσης σε τρία ιστορικά μυθιστορήματα, τόσο διαφορετικά μεταξύ τους, ώστε μπορούν να θεωρηθούν ότι ανήκουν σε διαφορετικά είδη: Ο Έλληνας γιατρός της Καρ. Μέρμηγκα (Αθήνα 2016), μια πολύχρωμη τοιχογραφία της Αθήνας και των ανθρώπων της από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο· Η Λότε στη Βαϊμάρη του Τόμας Μανν (Αθήνα 2000) είναι ένας στοχασμός για την σχέση τέχνης και πραγματικότητας, την ιδιοφυία, τα γηρατιά· το Perfidia του Τζέιμς Ελλρόυ (Αθήνα 2016) εστίαζει στη νοσηρότητα της εμμονής. Οι ήρωες αυτών των μυθιστορημάτων, κάποιοι ιστορικά πρόσωπα, κάποιοι όχι, δρουν με διαφορετικό τρόπο κι έχοντας διαφορετικά κίνητρα στο περιβάλλον τους επηρεάζοντας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τα γεγονότα.

*****

[Όπως κάθε χρόνο, από τα Χριστούγεννα μέχρι και το τέλος των γιορτών δημοσιεύουμε τις λίστες των συνεργατών μας για τα δικά τους αγαπημένα από τη χρονιά που φεύγει: καταγράφονται βιβλία, μουσικές, ταινίες, παραστάσεις, ό,τι μας άρεσε απ’ το έτος που πέρασε. Δεν πρόκειται για λίστες με “τα καλύτερα του 2017” –τα πνευματικά γεγονότα δεν μπορεί να κατατάσσονται με τέτοιο τρόπο–, αλλά γι’ αυτά που κατά την υποκειμενική κρίση των γραφόντων αξίζει ίσως να προσεχτούν περισσότερο.]

Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.

Σε λίγο καιρό κοντά σας με νέο ηλεκτρονικό τεύχος στο mag.frear.gr

Mag.frear.gr – Τα ηλεκτρονικά μας τεύχη