του Χρήστου Βασματζίδη
Franz Kafka
Στη σωφρονιστική αποικία
Κίχλη, 2017
Μετάφραση: Βασίλης Τσαλής
Ο Κάφκα είναι σπουδαίος συγγραφέας. Καταφέρνει πάντα να υποτάξει τον αναγνώστη στην περιοχή της μη κρίσης. Ο αναγνώστης γίνεται ο ίδιος υπερκειμενικός αφηγητής. Όπως εξηγεί η Ντόριτ Κόν στην μελέτη της Transparent Minds (Διάφανοι Νόες), όπου αναλύει το διήγημα του Κάφκα «Η Κρίση», «έχουμε μία εντυπωσιακή απουσία των πρόδηλων στοιχείων διαφοράς ανάμεσα στην αφηγηματική και την εικονική συνείδηση». Και συνεχίζει η Τζίνα Πολίτη στο δοκίμιό της «Όχι, (όχι εγώ)», που βρίσκεται στον τόμο δοκιμίων με τίτλο Στα όρια της γραφής, ότι «…ο αφηγητής δεν προχωρεί σε καμία αξιολόγηση ή κρίση που να αφορά τον ήρωα, ούτε επιδίδεται στην ανάλυση του χαρακτήρα του. Είναι βέβαια διακριτικά παρών, ωστόσο απουσιάζουν από το κείμενο όλα εκείνα τα στοιχεία της αφηγηματικής ρητορικής».
Περίπου αυτή την αφηγηματική στρατηγική ακολουθεί ο Κάφκα και στην Σωφρονιστική Αποικία, που επανεκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κίχλη, σε μετάφραση του Βασίλη Τσαλή. Ο αναγνώστης ακολουθεί την πορεία του εξωδιηγητικού αφηγητή, όπου απουσιάζουν οι αξιολογήσεις, οι ηθικές κρίσεις και οι συναισθηματικές εκτροπές, δεδομένου της σοβαρότητας του θέματος που πραγματεύεται το διήγημα. Γι΄ αυτό χρησιμοποίησα την έκφραση «περιοχή της μη κρίσης». Αυτή η περιοχή ταυτίζεται με το καφκικό τοπίο της ανάγνωσης. Τα ηθικά ζητήματα που έχει θέσει το κειμενικό σύμπαν του Κάφκα όμως, θα προβληθούν μετά το τέλος της αναγνωστικής εμπειρίας. Και δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς γιατί όλοι λίγο πολύ, είμαστε υποταγμένοι σε κειμενικά τοπία υποχρεωτικότητας και διαδικασιών που συνήθως τα ονομάζουμε νόμους. Γράφοντας ο Κάφκα, ταυτόχρονα με τη Δίκη, αυτό το διήγημα το έτος 1914, εξετάζει αυτό που θα αποτελέσει αργότερα προβληματική της φιλοσοφίας του Δικαίου στον δυτικό πολιτισμό · την πηγή των κανόνων δικαίου, την ηθική τους υπόσταση και το ρόλο τους στη κοινωνική διαβίωση.
Μία από τις πηγές για το κείμενο του Κάφκα αποτέλεσε το βιβλίο του νομικού Ρόμπερτ Χάιντλ, στον οποίο ανατέθηκε από τα Υπουργεία αποικισμού και δικαιοσύνης της Γερμανίας, η αποστολή να επισκεφθεί τις σημαντικότερες σωφρονιστικές αποικίες και να συντάξει αναφορά. Ο Χάιντλ έγραψε το βιβλίο Το ταξίδι μου στις σωφρονιστικές αποικίες (1912), που αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης των κρατουμένων, για τα συστήματα απονομής δικαιοσύνης, για την οικονομική οργάνωση των αποικιών. Ο Χάιντλ μπορεί να τάσσεται κατά της πολιτικής της εκτόπισης των καταδίκων, όχι όμως στα πλαίσια ενός συστήματος δικαιϊκών αρχών που ήταν άλλωστε ανύπαρκτες ώστε οι σωφρονιστικές αποικίες να μοιάζουν περισσότερο με στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά κρίνοντας με βάση την αποτελεσματικότητα του σκοπού της ίδρυσής τους και των οικονομικών δεδομένων.
Σε μία τέτοια αποικία σωφρονισμού εξελίσσεται η ιστορία μιας εκτέλεσης. Μία εκτέλεση που αποφασίστηκε άμεσα από έναν και μόνο αξιωματικό. Ο κατηγορούμενος δεν έχει ενημερωθεί για την ποινή του, ούτε υπερασπίστηκε τον εαυτό του μέσω κάποιας διαδικασίας ανάκρισης. Η παράβασή του ήταν ότι άρπαξε έναν ανώτερό του λοχαγό από τα πόδια, διότι ο τελευταίος τον χτύπησε με το καμουτσίκι στο πρόσωπο. Η ιδιοτυπία όμως έγκειται στον τρόπο εκτέλεσης της ποινής· ένα μηχάνημα που αποτελείται από τρία μέρη το Κρεβάτι, τον Σχεδιαστή και τη Σβάρνα, θα αναλάβει να στίξει στο δέρμα του ξαπλωμένου καταδίκου την εντολή που παραβιάστηκε «Τίμα τους ανωτέρους σου». Η δερματογραφία θα κρατήσει δώδεκα περίπου ώρες, όπου ακίδες από τη Σβάρνα θα χαράζουν το δέρμα βασανιστικά μέχρι τελικής εξόντωσης. Στη μέση της διαδικασίας περίπου, δηλαδή στις έξι ώρες θα προσφερθεί στον κατάδικο και μία κούπα με χυλό από ρύζι.
Εκτός από τον κατάδικο, τον στρατιώτη που τον φυλάει και τον αξιωματικό που αναλαμβάνει τους ρόλους του δικαστή και του εκτελεστή ταυτόχρονα, υπάρχει και ο ταξιδιώτης, προφανώς διαπιστευμένος για την θέαση της εκτέλεσης. Ο ταξιδιώτης είναι ο άνθρωπος του διλήμματος. Από τη μία αισθάνεται «ξένος» στις υποθέσεις της αποικίας που δεν τον αφορούν, από την άλλη αναγνωρίζει την κατάφωρη αδικία της διαδικασίας και την απανθρωπιά της εκτέλεσης. Ο προσωπικός του τόπος συγκρούεται με την διάσταση του παραλόγου. Καλείται να υπερβεί τα όρια της ασφάλειας και να θέσει τον εαυτό του στις αξίες ενός οικουμενικού ανθρωπισμού, διαπνεόμενου από θεμελιώδη δικαιώματα.
Η διλημματική συμπεριφορά του ταξιδιώτη ενισχύει τη θέση ότι ο πολιτισμός της Ευρώπης είχε τη σκοτεινή του πλευρά στις μακρινές αποικίες των παλιών αυτοκρατοριών. Σαν να έβγαζε τ’ απωθημένα του, προκειμένου να κρατήσει την καλά γυαλισμένη εικόνα της ηπείρου. Τελικά και αυτή η εικόνα θάμπωσε τον Αύγουστο του 1914 με την έναρξη του μεγάλου πολέμου, δείχνοντας ότι η κατάκτηση του δικαίου δεν είναι ποτέ δεδομένη.
Η μηχανή του Κάφκα, η τεχνική της βασανιστικής εξόντωσης, είναι η αλληγορική μορφή του ίδιου του πολέμου που είχε χτυπήσει την Ευρώπη. Η δερματοστιξία μέχρι θανάτου, είναι η πρόβλεψη της δημιουργίας των στρατοπέδων συγκέντρωσης της ναζιστικής θηριωδίας, εκεί που η ανθρώπινη αξία κατέπεσε σε ένα νούμερο χαραγμένο να περιμένει τη σειρά του στον αφανισμό. Άλλωστε ο ίδιος έχασε και τις τρεις αδερφές του σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η ασάφεια του τοπίου, η αβάφτιστη αποικία, τα λιγοστά πρόσωπα, ο εσωτερικός διάλογος, η περιγραφή των μορφασμών του στρατιώτη και του καταδίκου, η ανατροπή στο τέλος της εκτέλεσης, το ξεχαρβάλωμα της μηχανής και η φυγή του ταξιδιώτη μετά την αποκάλυψη της αινιγματικής επιγραφής της ταφόπλακας του παλαιού διοικητή, συνιστούν τα μοτίβα με τα οποία συντίθεται ο αφηγηματικός ρεαλισμός του Κάφκα. Πίσω απ’ αυτόν τον ωμό ρεαλισμό κρύβονται, όμως, οι επιταγές για θεμελίωση των ελάχιστων δικαιωμάτων, αυτών που αποτέλεσαν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κείμενο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.). Ο Κάφκα ήδη το 1901 ξεκίνησε τις σπουδές του στο γερμανικό Πανεπιστήμιο του Καρόλου της Πράγας, ένα από τα αρχαιότερα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Αρχικά παρακολούθησε τις διαλέξεις στο Ινστιτούτο Χημείας, μαζί με τον Ούγκο Μπέργκμαν, ωστόσο μέσα σε διάστημα δύο εβδομάδων, συνειδητοποίησε πως δεν είχε τις ικανότητες για να ακολουθήσει τον κλάδο της χημείας και μετεγγράφηκε στη Νομική. Αμέσως μετά την επιστροφή του στην Πράγα, διαγωνίστηκε σε τρεις τελικές προφορικές εξετάσεις, στη Νομική, με αντικείμενα το αυστριακό αστικό και ποινικό δίκαιο, το συνταγματικό, το ρωμαϊκό, το γερμανικό, το κανονικό καθώς και το διεθνές Δίκαιο. Κατάφερε να επιτύχει στις εξετάσεις, με την επίδοσή του να κρίνεται επαρκής από τους τρεις εκ των πέντε εξεταστών του, γεγονός που του επέτρεψε να αναγορευτεί διδάκτωρ της Νομικής. Εργάστηκε μάλιστα ως ασκούμενος δικηγόρος στην Πράγα, για ένα χρόνο. Όπως λοιπόν στη Δίκη, έτσι και Στη Σωφρονιστική Αποικία ο Κάφκα, θίγει σημαντικά ζητήματα αρχών Δικαίου και Ηθικής. Σε αντίθεση με τη Δίκη το παράπτωμα Στη σωφρονιστική αποικία κατονομάζεται με σαφήνεια. Η τιμωρία είναι η θανατική ποινή. Εκτελεστής και δικαστής το ίδιο πρόσωπο. Καμία ακρόαση, καμία ανάκριση δεν ήταν επιτρεπτή, γιατί θα συσκότιζε την υπόθεση που ήταν διάφανη. Φυσικά η ποινή δεν διακρίνεται από την αναγκαία αναλογικότητα που πρέπει να συντρέχει με το μέγεθος και την ποιότητα της πειθαρχικής παράβασης. Δεν ανακοινώνεται και δεν κοινοποιείται στον κατηγορούμενη η ποινή, ενώ δεν του δίνεται το δικαίωμα ακόμη και πριν την εκτέλεσή της να απολογηθεί. Περιγράφεται με σαφήνεια η λατρεία της τήρησης της διαδικασίας και του τύπου που τελικώς οδηγεί στην εξόντωση έστω ανθρώπου διαφορετικού από τον καταδικασθέντα. Είναι σαφής ο υπαινιγμός για την παντοδυναμία των διαδικαστικών μηχανισμών και του αδυσώπητου φορμαλισμού που ακόμη και τώρα στερούν την ουσιαστική εξέταση της ύπαρξης δικαιωμάτων, ενώ οδηγούν πολλές φορές στην ψήφιση παράλογων νομοθετημάτων.
Σ’ αυτό το τοπίο του παραλόγου εγκλωβίζονται ο ταξιδιώτης-ερευνητής του συστήματος απόδοσης δικαιοσύνης και ο αξιωματικός-εκτελεστής αυτού του συστήματος. Το «Έσο Δίκαιος» που θα χαραχτεί στο σώμα του αξιωματικού, δογματοποιεί εξαιτίας της διαδικασίας την έννοια του δικαίου, καθιστώντας ανενεργούς όλους τους όρους συναγωγής ενός πραγματικά δικαιϊκού συστήματος. Το Δίκαιο δεν είναι ένας κλειστός οργανισμός, ούτε μία ξεχωριστή διάσταση από το πολιτικό σύστημα. Δεν αποτυπώνεται στο δέρμα, αλλά υπηρετείται μέσω της πολιτείας και των θεσμών. Αναδηλώνεται διά των κοινωνικών ζυμώσεων και εντάσεων, αναλύεται με εμπειρικές μεθόδους και αναδεικνύει κάθε φορά εκείνο που αξιολογείται ως σημαντικότερο. Υπό αυτή την έννοια «Στη Σωφρονιστική Αποικία» βρίσκουμε (ως έλλειμμα) αυτό που αποτέλεσε την βασική δικαιϊκή αρχή των δυτικών Συνταγμάτων και διεθνών συμφωνιών· την προστασία της τιμής και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου.
Η μετάφραση της συγκεκριμένης έκδοσης είναι του δοκιμασμένου στους δύσκολους γερμανόφωνους συγγραφείς Βασίλη Τσαλή, και συνοδεύεται από ένα πλούσιο θεματικό επίμετρο, με φωτογραφικό υλικό και χρονολόγιο του συγγραφέα, επιμελημένο από τη Γιώτα Κριτσέλη.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
