Veronica della Dora, Landscape, Nature, and the Sacred in Byzantium, Cambridge University Press 2016.
Ίσως το καλλίτερο βιβλίο που διάβασα φέτος. Η della Dora συζητάει τις αντιλήψεις των Βυζαντινών για τον χώρο και τον τόπο, την φύση και το περιβάλλον συνδυάζοντας την λογοτεχνία, την τέχνη και την θεολογία, την αρχαία φιλοσοφία και την ελληνιστική επιστήμη με την Βίβλο. Το αποτέλεσμα είναι μια συναρπαστική περιήγηση στα πραγματικά και φαντασιακά τοπία των Βυζαντινών σε στεριά και θάλασσα. Εργασία της πρωτότυπη και σημαντική, καθώς αναδεικνύει αντιλήψεις για τον χώρο και το περιβάλλον πολύ διαφορετικές από εκείνες που έχουμε εμείς σήμερα συμβάλλοντας στην καλλίτερη κατανόηση του βυζαντινού ανθρώπου και του κόσμου του.
John J. Collins (επιμ.), The Oxford Handbook of Apocalyptic Literature, Oxford University Press 2014.
Οι προφητείες και οι χιλιαστικές προσδοκίες λειτουργούσαν για τον άνθρωπο της ύστερης αρχαιότητας και του μεσαίωνα όπως περίπου οι συνομωσιολογικές θεωρήσεις σήμερα: Προσέφεραν μια εύληπτη, μέσα στον παραλογισμό της, ερμηνεία του κόσμου και της πραγματικότητας. Έτσι, η μελέτη των προφητειών και των αποκαλύψεων είναι απαραίτητη για την κατανόηση της Βυζαντινής εποχής, ιδίως μάλιστα από τη στιγμή που δεν επηρέαζαν μόνο τα «χαμηλά» στρώματα ή τους μοναχούς, όπως πιστεύονταν παλαιότερα, αλλά ακόμα και την αυτοκρατορική πολιτική. Ο συγκεκριμένος τόμος δεν αναφέρεται ειδικά στο Βυζάντιο ή την ελληνική ανατολή, αλλά στη σχετική λογοτεχνία από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα σε ανατολή και δύση. Απευθύνεται λοιπόν σε όλους όσους έχουν ενδιαφέρον ή περιέργεια για το θέμα, ενώ βοηθάει όσους ασχολούμαστε με μια συγκεκριμένη περίοδο να διευρύνουμε το οπτικό μας πεδίο.
Alexis Torrance και Johannes Zachhuber (επιμ.), Individuality in Late Antiquity, Ashgate 2014.
Éric Rebillard και Jörg Rüpke (επιμ.), Group Identity and Religious Individuality in Late Antiquity, The Catholic University of America Press 2015.
Παρά την διαδεδομένη άποψη ότι ο εξατομικευμένος άνθρωπος αποτελεί δημιούργημα του διαφωτισμού, στο τέλος του αρχαίου κόσμου, την περίοδο δηλαδή που ονομάζουμε ύστερη αρχαιότητα, φαίνεται ότι υπήρξε ένα είδος εξατομίκευσης. Η έρευνα βρίσκεται ακόμα σε εμβρυακό στάδιο και δεν μπορούμε με σιγουριά να απαντήσουμε στα γιατί και τα πώς ή στα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας. Έτσι, οι δύο αυτοί πολύ ενδιαφέροντες συλλογικοί τόμοι δεν προσφέρουν τόσο ένα πανόραμα του ατόμου κατά την ύστερη αρχαιότητα –είναι πολύ νωρίς για κάτι τέτοιο, καθώς, όπως θα διαπιστώσει ο προσεκτικός αναγνώστης, υπάρχει περιθώριο και ανάγκη ακόμα και για την καλλίτερη διευκρίνιση βασικών όρων της έρευνας. Βλέπουμε όμως τις ψηφίδες από το μεγάλο έργο που επιχειρείται: Μια αρχαία ιστορία του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου.
Lillian Corti, The Myth of Medea and the Murder of Children, Greenwood Press 1998.
Το βιβλίο είναι παλαιότερο, το διάβασα όμως φέτος το καλοκαίρι και μάλιστα δυο φορές απανωτά. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι γενεσιουργό αίτιο του οιδιπόδειου συμπλέγματος είναι ένα άλλο σύμπλεγμα, εξίσου καθολικό και ίσως πιο αρχέγονο, που προέρχεται από τον φόβο της παιδικής κακοποίησης και της παιδοκτονίας –ο ίδιος ο Οιδίποδας άλλωστε ήταν παιδί που κακοποιήθηκε και εγκαταλείφτηκε από τον πατέρα του. Στο πλαίσιο αυτό, η Μήδεια, τόσο στην τραγωδία του Ευριπίδη, όσο και στα μετέπειτα έργα, προσωποποιεί ακριβώς αυτόν τον φόβο. Η Corti μελετάει εκφάνσεις του μύθου σε διάφορες εποχές, ενώ το τελευταίο πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο αναφέρεται στην τέχνη του 20ού αιώνα.
Michael J. Decker, The Byzantine Dark Ages, Bloomsbury Academic 2016.
Η σημασία του βιβλίου είναι αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους του. Η ιστορία του Βυζαντίου γράφεται κατά κανόνα με βάση τις γραπτές πηγές που έφθασαν ως τις μέρες μας, γι’ αυτό και ο ιστορικός του καμιά φορά θυμίζει φιλόλογο. Ο Decker όμως βασίζεται στα αρχαιολογικά ευρήματα για να αφηγηθεί την κρίσιμη περίοδο από τον 7ο ως τον 9ο αιώνα, τότε δηλαδή που η αυτοκρατορία έλαβε τα μεσαιωνικά, «βυζαντινά» χαρακτηριστικά της. Με τον τρόπο αυτό, μας αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές αυτής της περιόδου ανανεώνοντας και διευρύνοντας τις γνώσεις μας για το Βυζάντιο των «Σκοτεινών αιώνων».
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
