Χόρχε Λούις Μπόρχες
Το βιβλίο των φανταστικών όντων
Μετάφραση Γιώργος Βέης
Εκδ. Πατάκη 2016
Το βιβλίο των φανταστικών όντων του Χόρχε Λούις Μπόρχες, που μόλις μεταφράστηκε από την δόκιμη γραφίδα του συγγραφέα, ποιητή, κριτικού και δοκιμιογράφου Γιώργου Βέη, περιέχει εκατόν είκοσι ιστορίες. Στο βιβλίο προτάσσεται το «Εισαγωγικό Σημείωμα του Μεταφραστή», «Πρόλογος στην πρώτη έκδοση» (του 1957) και «Πρόλογος στην έκδοση του 1967» από τον ίδιο τον Μπόρχες και την συνυπογράφουσα Μαργαρίτα Γκερρέρο.
Στο «Σημείωμά» του ο Βέης παραθέτει ένα σύντομο βιογραφικό του μεγάλου συγγραφέα, ποιητή και δοκιμιογράφου του αιώνα μας, μας θυμίζει τα ποικίλα βραβεία με τα οποία τιμήθηκε, τους χαρακτηρισμούς – «ο μεγαλύτερος σύγχρονος ισπανόφωνος συγγραφέας» και «η αναμφισβήτητα λαμπρότερη πένα της σύγχρονης Νοτίου Αμερικής»- που μεγάλοι εκδοτικοί φορείς του απένειμαν, καθώς και τις επαυξήσεις που έγιναν στον αριθμό των ιστοριών στη μακρά πορεία των πενήντα χρόνων που εκδίδονται και επανεκδίδονται.
Στον σαν παραμύθι «Πρόλογό» του ο Μπόρχες παραβάλλει το βιβλίο του με έναν ζωολογικό κήπο, όπου ένα παιδί έρχεται σε επαφή με διάφορα ζώα που καθόλου βεβαίως δεν το τρομάζουν. Και ο φιλοσοφικός του νους ανατρέχει στον Πλάτωνα και στα αρχέτυπα, αλλά και στον Σοπενχάουερ, ο οποίος ταυτίζει την τίγρη με το παιδί αλλά και με τις «μορφές εκείνης της ουσίας της βούλησης».
Σε έναν άλλο ζωολογικό κήπο τα ζώα είναι συνδυασμός από μέλη πραγματικών όντων, όπως είναι ο κένταυρος (άλογος και άντρας) ή ο μινώταυρος (άντρας και ταύρος). Η ποικιλία που θα προκύψει από τις μίξεις ανθρώπων με ζώα, ψάρια και πουλιά είναι πολύ μεγάλη. Ο Φλομπέρ συγκέντρωσε επίσης φανταστικά ζώα, αλλά η συλλογή του αποδείχτηκε πολύ πιο φτωχή σε σύγκριση με εκείνη του Δημιουργού. Τελικό συμπέρασμα του Μπόρχες είναι πως ανατρέχοντας στις διάφορες μυθολογίες η ποικιλία είναι πάρα πολύ μεγάλη και το θέμα ανεξάντλητο.
Στον δεύτερο «Πρόλογο» μας λέει ότι στα φανταστικά όντα του θα μπορούσε να συμπεριλάβει και τον πρίγκιπα Άμλετ, κι αυτός φανταστικός είναι, και καλεί τους κατοίκους της λατινικής Αμερικής να του στείλουν τα δικά τους τέρατα για την προσεχή έκδοση.
Πρώτη ιστορία είναι «Οι άγγελοι του Σβέντεμποργκ», η οποία μας εισάγει στον κόσμο των τεράτων με το μαλακό. Οι άγγελοι είναι καλοί σαν αυτούς που και στη δική μας θρησκεία γνωρίζουμε έστω και αν, ανάλογα με την καταγωγή τους έχουν, οι Άγγλοι κλίση προς την πολιτική, οι Εβραίοι προς το εμπόριο χρυσαφικών και οι Γερμανοί στα βιβλία. Το ενδιαφέρον είναι πως πολλά πράγματα γνωστά από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία επαναπροβάλλουν έστω και ελαφρώς παραλλαγμένα. Αλλά η ευαγγελική ρήση «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι» αναιρείται εφόσον «Οι πτωχοί τω πνεύματι και οι ερημίτες στερούνται τις απολαύσεις του παραδείσου, αφού έτσι κι αλλιώς δε θα ήταν σε θέση να τις χαρούν» (και ο νοών νοείτω).
Φυλλομετρώντας το βιβλίο και αφού τίποτα δεν εμποδίζει την ανάκατη ανάγνωσή του, επιλέγω τις «Αντιλόπες με έξι πόδια» που ένας κυνηγός, διαισθανόμενος ότι δεν μπορεί να τις κυνηγά, τους έκοψε τα πίσω κι απόμειναν με τέσσερα.
Έχει σημασία να αναφερθεί είναι το ότι ο Μπόρχες προσπαθεί να βρει τις απαρχές του κάθε μυθικού όντος και να μας παραθέσει τη βιβλιογραφική καταγωγή του, η οποία ανάγεται σε έργα θρησκευτικά ή λογοτεχνικά, όπως συμβαίνει με την περίπτωση του «Λεβιάθαν», τέρας για το οποίο γίνεται λόγος σε μια σύνοψη βίων αγίων του 13ου αιώνα, γραμμένου από τον μοναχό Ιάκωβο ντε Βοραζίν, που μεταφράστηκε πολλές φορές και στα Αγγλικά και που σ’ αυτό έχει στηριχτεί και ο Τσόσερ και ο Λογκφέλλοου.
Οι «Άρπυιες» είναι γυναικόμορφα βρωμερά τέρατα που κατέβαιναν και άρπαζαν, όπως δείχνει και το όνομά τους, πράγματα από τα τραπέζι, βρωμίζοντας τα πάντα. Τις γνωρίζουμε από τον Ησίοδο, την Αινειάδα και τον σχολιαστή της Σέρβιο, ο οποίος μας πληροφορεί πως, όπως η Εκάτη είναι Proserpina στον Άδη, Diana στη Γη και Luna στον Ουρανό έτσι και οι Άρπυιες ήταν Ερινύες στον Άδη, Άρπυιες στη γη, δαίμονες στον ουρανό. Οι «Βαλκυρίες» είναι άλλη μια ενδιαφέρουσα περίπτωση φανταστικών όντων, οι οποίες εφορμούν από τον ουρανό για να συλλέξουν τους ένδοξους νεκρούς από τα πεδία των μαχών και να τις μεταφέρουν στη Βαλχάλα, στον παράδεισο των πολεμιστών του Όντιν. Αργότερα οι Βαλκυρίες θεωρήθηκαν μάγισσες ( Οι μουσικόφιλοι πάντως τις γνωρίζουν από την όπερα του Βάγκνερ).
Ένα άλλο φανταστικό ον είναι ο «Βασιλίσκος», φίδι με ένα σημάδι σαν αστέρι στο κεφάλι. Τον πρωτοβρίσκουμε στην αρχαία ελληνική μυθολογία, αργότερα στον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, με κύριο χαρακτηριστικό το θανατηφόρο βλέμμα του και το δηλητήριό του. Ο Λουκανός λέει ότι όλα τα φίδια γεννήθηκαν από τη Μέδουσα και ότι αν έβλεπε τον εαυτό του στον καθρέφτη έπεφτε νεκρός. Άλλη εκδοχή λέει ότι γεννήθηκε από ένα αυγό που γέννησε κόκορας, το οποίο κλώσησε φίδι ή φρύνος. (Σε μια από τις σικελικές ιστορίες του Πιραντέλο ένα πουλί κλωσούσε αυγά και οι χωρικοί του έβαλαν ένα καμπανάκι στο λαιμό και το άφησαν στον ουρανό να καμπανίζει στο χάος).
Σε άλλη ιστορία διαβάζουμε ότι ο Ζαρατούστρα έγραψε πάνω από είκοσι χιλιάδες περγαμηνές που τις έκαψε ο Μέγας Αλέξανδρος στην Περσέπολη, αλλά τα κείμενα που περιέχονταν διέσωσαν από μνήμης οι ιερείς, ανάμεσα τους και την ιστορία του γαϊδάρου με τα τρία πόδια.
Οι «Κλεφτούληδες» είναι μια ιστορία την οποία θα συναντήσουμε και στον Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον, τον οποίο επισκέπτονται στα όνειρά του και του λένε ιστορίες, όπως εκείνη με τη μεταμόρφωση του δρος Τζέκυλ στον διαβολικό κύριο Χάυντ και άλλες.
Εν ολίγοις το βιβλίο διαβάζεται τόσο για τα «φανταστικά όντα», τη σημασία και το συμβολισμό που εμπεριέχουν, όσο και για την πλούσια βιβλιογραφική αναφορά.. Τέλος, για τον γοητευτικό λόγο του μεταφραστή, ποιητή, που με τις παραδοξολογίες του μετατρέπει τον αναγνώστη σε παιδί που μπαίνει στο ζωολογικό κήπο των τεράτων αλλά και στον κήπο των ηδονών των βιβλιογραφικών αναφορών.
Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.
