Θα μπορούσα να ξεκινήσω την απολογία μου όπως ο μέγας σοφός της αρχαιότητας, λέγοντας ότι ολόκληρη η ζωή μου υπήρξε η απολογία μου. Αλλά εγώ βέβαια δεν διεκδικώ δάφνες αθανασίας ούτε προσδοκώ ότι τα γεγονότα της ζωής μου είναι γνωστά τοις πάσι. Για αυτό θα κάνω έναν κόπο να απαριθμήσω κάποια από αυτά. Ίσως έτσι σκορπίσουν τα σύννεφα των κατηγοριών που με βαραίνουν.
Με λένε Ρίτσαρντ Μακ Βέρσον. Επί χρόνια δίδαξα σκάκι στα αρχοντόπουλα της Δανιμαρκίας. Ήμουν ο επίσημος δάσκαλος της αυλής. Μεγάλο αξίωμα και ύψιστη τιμή για έναν ξενομερίτη όπως εγώ… Βέβαια χρειάστηκε πολύς καιρός και πολλοί αγώνες για να κερδίσω μια τέτοια θέση. Θυσίες, ξενύχτια, μελέτη. Διαχείριση απογοητεύσεων. Ήττες. Στο τέλος όμως ανταμείφθηκα.
Θα περίμενε κανείς ότι το αντιπνευματικό περιβάλλον της αυλής δεν θα αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για ένα φυτώριο νέων μικρών σκακιστών. Λάθος! Το ενδιαφέρον για τις στρατηγικές μανούβρες του ασπρόμαυρου δαπέδου ήταν τεράστιο. Οι ευγενείς που ήθελαν τα βλαστάρια τους να διαπρέψουν κάποτε στην σκακιέρα του αληθινού πολέμου και της εμπράγματης πολιτικής, τα έστελναν ασμένως και με υψηλές προσδοκίες σε μένα.
Το σκάκι που διδάσκω εγώ όμως πόρρω απέχει από μηχανορραφίες, πανουργίες, βυζαντινισμούς και μπλοφαρίσματα. Εγώ διδάσκω τίμια μαθηματικά, πιθανότητες και διαίσθηση. Πως συνδυάζονται τα δύο πρώτα με το τρίτο θα μου πείτε; Δύσκολα. Αλλά αυτή είναι η προϋπόθεση για αληθινά μεγάλες παρτίδες. Δεν λέω “μεγάλους παίχτες”. Υπάρχουν μεγάλες παρτίδες, μεγάλες στιγμές, όχι μεγάλοι παίχτες. Οι άνθρωποι αποδεικνύονται μεγάλοι ή μικροί ανάλογα με τις περιστάσεις.
Αλλά ας μην μακρυγορώ. Συνέβη ένα ακραίο έγκλημα. Ένας βασιλιάς, μια βασίλισσα, ένας πρίγκηπας, η μνηστή του, ο πατέρας της και ο αδελφός της είναι νεκροί. Εκ πρώτης όψεως φταίχτης κρίνεται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ο πρίγκηπας, αλλά δυστυχώς και αυτός είναι νεκρός. Ορθώς ενάγετε τους ηθικούς αυτούργούς αυτού του μακελειού, τους παιδαγωγούς του πρίγκηπα. Λένε ότι οι μάγοι του Δαρείου, στην προσπάθεια τους να εξολοθρεύσουν τον μέγιστο εχθρό της περσικής αυτοκρατορίας, αποπειράθηκαν να στείλουν ειδικά εκπαιδευμένους ασσασίνους πίσω στον χρόνο με μυστική αποστολή όχι να ξεκοιλιάσουν την άνασσα Ολυμπιάδα που κυοφορούσε τον Αλέξανδρο, αλλά να δολοφονήσουν τον φιλόσοφο Αριστοτέλη, δάσκαλο του μετέπειτα Αυτοκράτορα. Φυσικά δεν τα κατάφεραν…
Γιατί όμως ανάμεσα στους παιδαγωγούς του πρίγκηπα Άμλετ και έμεσα υπαίτιους της τραγωδίας να συγκαταλέγεται και ο ταπεινός δάσκαλος σκακιού; Πέρασε από αυτό εδώ το εδώλιο του κατηγορουμένου ο δάσκαλος Γλώσσας και δικαίως ο δάσκαλος Φιλοσοφίας και Ηθικής, όπως και ο δάσκαλος Γυμναστικής, Ξιφασκίας, Ρητορικής. Αλλά ο δάσκαλος σκακιού; Μάλλον υπερεκτιμημένος ο ρόλος μου. Υπάρχει βέβαια ένα σημείο πάνω στο οποίο βασίζεται όλο το κατηγορητήριο εναντίον μου. Η ψυχική και συναισθηματική εγγύτητα που υπήρχε ανάμεσα σε μένα και στον πρίγκηπα.
Ναι, η αλήθεια είναι ότι οι τυπικές σχέσεις μεταξύ μαθητή και δασκάλου διανθίζονταν στην περίπτωση μας με μια επενέργεια συμπάθειας, αλληλοεκτίμησης και ουσιαστικής φιλίας. Ο απόμακρος και μελαγχολικός διάδοχος του θρόνου με τιμούσε με τον θαυμασμό που επιδεικνύουν πάντα οι καλοί μαθητές προς τους αφοσιωμένους δασκάλους τους. Και γω δεν είχα λόγο να μην του ανταποδώσω το ίδιο νόμισμα. Προσπαθούσα όμως να μην αφήνω το συναίσθημα να επηρεάζει την κρίση μου. Από ένα σημείο και έπειτα όλοι οι μαθητές ήταν το ίδιο για μένα. Αυτό που ενδόμυχα μου ζητούσαν ήταν να ανοίξω μέσα τους τους κρουνούς της γνώσης. Και αυτό έκανα. Ή τουλάχιστον προσπαθούσα να κάνω. Αποφεύγοντας τις διακρίσεις, τις προτιμήσεις, τις ανισότητες. Υπήρξε όμως καλός μαθητής ο Άμλετ; Δεν θα το έλεγα. Οι παλινωδίες του, η γνωστή διβουλία του αποτέλεσε αληθινή τροχοπέδη στην εξέλιξη του ως σκακιστή. Όχι ότι δεν ήθελε να είναι καλός. Προσπαθούσε σκληρά, με ζήλο και με αυταπάρνηση (σε σημείο να παραμελεί μάλιστα άλλα μαθήματα που θεωρούνται – δικαίως ή αδίκως – πιο σημαντικά). Αλλά δυστυχώς στο αγαπημένο μας παιχνίδι τα πράγματα δεν είναι πάντα τόσο απλά. Δεν φτάνει να επιθυμείς κάτι για να το πετύχεις. Ούτε η εντατική προετοιμασία είναι σίγουρο ότι θα επιφέρει αίσιο αποτέλεσμα. Ούτε καν η πνευματική προπόνηση, η εμφυής καλλιέργεια, η λογική συγκρότηση. Οι παράγοντες που οδηγούν στην επιτυχία είναι αναρίθμητοι – σε σημείο που μας κάνουν να αναρωτιόμαστε αν η “επιτυχία” τελικά είναι αυτοσκοπός ή αν το αντίθετό της (η αποτυχία) αποτελεί αναγκαιότητα αλλά και σημαντικό συστατικό της. Αλλά μη σας κουράζω με τις παραδοξότητες και τις αντιφάσεις της Θεωρίας Σκακιού. Δικάζομαι εδώ για την ηθική αυτουργία ενός αποτρόπαιου εγκλήματος. Ενός εγκλήματος καταδικαστέου και ειδεχθεστάτου…
Εξετάσατε τα περί της ψυχολογικής κατάστασης του Άμλετ των τελευταίων εβδομάδων μέσα από την κατάθεση του ψυχαναλυτή του. Θα ήθελα όμως αν μου επιτρέπετε να προσκομίσω και γω ένα λιθαράκι σε αυτό το δύσκολο έργο. Θα σας μεταφέρω μάλιστα την εμπειρία μου μέσα από την οπτική της μελέτης μας. Και λέω “μας” γιατί κατά την διαδικασία της διδασκαλίας δύο άνθρωποι είναι αυτοί που μαθαίνουν: και ο μαθητής και ο δάσκαλος.
Παίζοντας με τον Άμλετ σκάκι έπρεπε να επαναπροσδιορίσω τους τακτικούς ελιγμούς μου. Ξαφνικά ήταν σα να παίζω με δύο αντιπάλους, που ανά πάσα στιγμή ο ένας ήταν έτοιμος να κάνει την αντίθετη κίνηση από την άλλο. Το να αντιμάχεσαι έναν αντίπαλο χαρακτηριστικό του οποίου είναι διβουλία, φαινωμενικώς μοιάζει παιχνιδάκι, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο. Τίθενται πολύ σοβαρά ζητήματα αντίδρασης σε μια τέτοια παρτίδα. Και αιτήματα ταχύτητας. Ενώ το μεγάλο πρόβλημα είναι η έλλειψη προσανατολισμού. Το αντίπαλο σώμα διαιρείται την καίρια στιγμή του χτυπήματος, εκεί που φαίνεται να χάνει έδαφος και πολύτιμο χρόνο εξαιτίας της αναποφασιστικότητας, διπλασιάζεται και, αστραπιαία, αντεπιτίθεται. Να εξηγήσω λίγο αυτό το “διπλασιάζεται”. Πρόκειται περί τεχνικής αντιπερισπασμού. Θα ανακαλέσω ένα παράδειγμα από την βιολογία για να το καταστήσω λίγο πιο σαφές. Θυμηθείτε λοιπόν την αμοιβάδα. Τέμνεται στην μεση και χωρίζεται. Έτσι προκύπτουν δύο αμοιβάδες. Έτσι και με τον Άμλετ. Η βούλησή του ετέμνετο στην μέση. Και εκει που φαινόταν παραδομένος και έτοιμος να συντριβεί, αναθαρρούσε. Έπραττε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που περίμενε ο αντιπαλός του.
Είναι αλήθεια ότι είχα κερδίσει την εμπιστοσύνη του. Κάποιες φορές, όταν κάναμε διάλειμμα, μου ανοιγόταν ακόμα περισσότερο και μου έλεγε για περίεργα όνειρα που είδε, για ενοράσεις, για κρυφούς στοχασμούς. Όπως όλοι οι ιδεαλιστές νέοι, ήθελε και αυτός να αλλάξει τον κόσμο. Συγχωρούσε – αν δεν έλκονταν κιόλας από – την πολιτική τρομοκρατία. Δεν θεωρώ όμως ότι το μακελειό είχε πολιτικά αίτια. Αγαπούσε και τιμούσε τους γονείς του, αν και έδειχνε μια προτίμηση προς τον πατέρα του. Πολλές φορές το να παίζουμε σκάκι είναι ένας τρόπος να αποτίνουμε φόρο τιμής στον πατέρα μας. Μια μέρα με φανερά τα σημάδια της εξάντλησης και της αϋπνίας πάνω του, μου εξομολογήθηκε ότι το προηγούμενο βράδυ ξύπνησε μέσα στον ύπνο του συνειδητοποιώντας πως το δεξί του χέρι του σφίγγει το λαιμό για να τον πνίξει. Από τότε φοβόταν συχνά μη πνιγεί στον ύπνο του και έβλεπε συχνά σχετικούς εφιάλτες.
Τι ήμουν εν τέλει εγώ για τον Άμλετ; Ένας ταπεινός ωτακουστής. Προσπαθούσα απλά να αφουγκραστώ τις τρικυμίες της ψυχής του και να τον βοηθήσω να βρει τον δρόμο της γαλήνης. Υπάρχει ένα μυστικός τόπος στο σκάκι, αλλά και σε όλες τις πολεμικές τέχνες (συγχωρέστε με, αλλά θεωρώ το σκάκι “πολεμική τέχνη”), όπου τα πάντα ησυχάζουν. Η βούληση και η επιθυμία αγγίζουν το μηδέν. Εκεί ένας προχωρημένος και ταλαντούχος μαθητής βρίσκει τον εαυτό του στεφανωμένο με μια αμυδρώς φωτεινή άλω. Χρειάζεται χρόνος, προσπάθεια, τύχη ή και τίποτα από όλα αυτά. Εμείς αποτύχαμε. Το λέω με πάσα αίσθηση ευθύνης. Συνοψίζοντας, είμαι αναγκασμένος μάλλον να πω ότι αυτά τα λόγια δεν αποτελούν κάποιου είδους απολογία, όπως ορίζουν οι κανονισμοί του σεβαστού δικαστηρίου, όσο μια μορφή αυτοκριτικής.
Φρονώ, κύριοι Δικαστές, ότι δεν θα αναζητήσετε εξιλαστήριο θύμα για την κάθαρση αυτής της τραγωδίας. Θα ξέρετε, οπλισμένοι καθώς είστε με θεωρία και γνώση, πως ο θάνατος και ο απόηχος του μέσα στον χρόνο παίζουν στο τέλος τον μόνο απολυτρωτικό και εξαγνιστικό ρόλο. “Λήθη” είναι ένα άλλο όνομα της κοσμικής δικαιοσύνης. Δεν σας παροτρύνω βέβαια, με αυτά μου τα επιχειρήματα να μην αποδώσετε τις δέουσες τιμές στην Θέμιδα, ήτοι να μην κάνετε σωστά την δουλειά σας. Αυτό που λέω είναι να εμπιστευτείτε τις κοσμικές ανακατατάξεις και να μην επέμβετε καταχρηστικά στις εξελίξεις τους.
Σύμφωνα με αυτή τη λογική δεν θα καταφερθώ εναντίον των κατηγόρων μου. Δεν θα αναφερθώ διόλου στην χαμέρπεια του χαρακτήρα τους, στην ιδιωτεία που χαρακτηρίζει τον δημόσιο βίο τους και εν τέλει στην ιταμότητα της ίδιας της κατηγορίας τους. Αυτά θα είναι αυτονόητα συμπεράσματα για οποιονδήποτε ενσκήψει με ανιδιοτέλεια στην υπόθεση. Το ότι με έχουν περικυκλώσει οι κατηγορίες σε ένα βαθμό με κάνει να ευθυμώ και με βγάζει από την βαριά ανία που είχα περιπέσει το τελευταίο διάστημα. Καμιά φορά μάλιστα σκέφτομαι ότι όλο αυτό είναι η συνέχεια μιας ημιτελούς παρτίδας που είχαμε ξεκινήσει με τον πρίγκηπα, πολύ πριν συντελεστούν τα τραγικά γεγονότα. Το αξιοπερίεργο είναι ότι ο πρίγκηπας τώρα φαίνεται να με έχει στριμώξει για τα καλά. Δεν παίζω λοιπόν με σας την πατρίδα, ω άνδρες δικαστές, ούτε με τους κατηγόρους μου, αλλά με τον άφαντο Άμλετ. Ποια θα είναι η έκβαση του αγώνα; Άγνωστο. Ωστόσο, οπως τόνισα, η νίκη ή η ήττα δεν έχουν μεγάλη σημασία σε αυτό που κάνουμε, στην αέναη διαδικασία του μανθάνειν δηλαδή.
Ελπίζω να μη σας κούρασα με τις γενικολογίες μου.
Θα περίμενε κανείς κάποιο θριαμβευτικό φινάλε της απολογίας μου. Να προβώ ίσως σε κάποια συμβολική πράξη. Να καταλήξω σε κάποιο συμπέρασμα. Λυπάμαι αλλά δεν σκοπεύω να κάνω κάτι τέτοιο. Δεν με ενδιαφέρει αν με καταλαβαίνουν και ποιοι με καταλαβαίνουν. Ούτε προσπαθώ να εκμαιεύσω την εύνοια ή το χειροκρότημα του ακροατηρίου. Άλλωστε ξέρω ότι αυτό είναι αδύνατον για την περίπτωσή μου. Θα υιοθετήσω την σωκρατική στάση και θα παραμείνω συνεπής στις αξίες μου, ανεξαρτήτως αποτελέσματος αυτής της δίκης.
