Γεια σου Απρίλη γεια σου Μάρτη και πικρή Σαρακοστή
Είκοσι χρόνια με τον Οδυσσέα Ελύτη «Βοηθό και σκέπη μας»
Ήταν Μάρτης, στις 18 του 1996, και πικρή Σαρακοστή, όπως το είχε πει σ’ εκείνο το σημαδιακό ποίημα από Τα Ρω του Έρωτα ο Οδυσσέας Ελύτης, όταν αποφάσισε να αφήσει το σαρκίο του σ’ αυτή τη γη και την ψυχή του να πετάξει για «Το Ερημονήσι». Ερημονήσι, «που δε βρίσκεται στο χάρτη», που «Το κρατάνε στον αέρα/ τέσσερα χρυσά πουλιά», που «τα λουλούδια μεγαλώνουν / κάθε νύχτα τρεις οργιές/ Τις ακρογιαλιές ισκιώνουν/ και τα δέντρα στις πλαγιές/ σαν καβούρια σκαρφαλώνουν». Είναι εκεί που «Μες στης ερημιάς τ’ αγέρι / όλ’ αλλάζουνε μεμιάς/ Πιάνεις του Θεού το χέρι/ και στα κύματα ακουμπάς/ σαν αγριοπεριστέρι».
Ο Ελύτης τοποθέτησε ψηλά το νησί των μακάρων, στον ουρανό, με όλα τα χαρακτηριστικά ενός νησιού της γης. Δεν το θέλησε στον σκοτεινό Άδη, εκεί που οι ψυχές μοιάζουν με σκιές που διαρκώς θρηνούν ή ζητούν τον πάνω κόσμο. Το τοποθέτησε στον αέρα και στο φως. Έδωσε ελπίδα στον άνθρωπο, τον συμφιλίωσε με τον συνάνθρωπο και τον απάλλαξε από τα εχθρικά συναισθήματα. Του έδωσε μία δεύτερη φωτεινή παρουσία. Παρόμοια ήταν και μια άλλη απόπειρα, όταν η κόκκινη ψαρόβαρκα της θύμησης κατέληξε «πράσινο σκάφος» που «διαβάζει ακόμη… Έ χ ε ι ο Θ ε ό ς», λάμνοντας στο γαλάζιο («Ηλικία της γλαυκής θύμησης»). Αργότερα, πάλι, είχε δει «μακριά στο βάθος» να «γυρίζει ακόμα η γη με μια βάρκα μαύρη κι άδεια χαμένη στα πελάγη της», που σίγουρα ήταν η δική του.
Το «Ερημονήσι» αρχίζει με έναν απο-χαιρετισμό στους μήνες της Άνοιξης, Απρίλη και Μάρτη, αλλάζοντας τη σειρά τους στο στίχο, για συνθετικούς λόγους, προφανώς, Η Άνοιξη, εκτός από λουλούδια και φως, είναι γεμάτη από πάθος. Περιέχει τον σκληρό Απρίλη με την Μεγάλη Εβδομάδα, την εβδομάδα των Παθών. Για τον ποιητή σκληρότερος αποδείχτηκε ο Μάρτης.
Η τελευταία στροφή του ποιήματος περιέχει επίσης έναν από-χαιρετισμό: Αυτή τη φορά αποχαιρετά τα συναισθήματα: «Έχτρες», «μίση», «γινάτι». Λέει ένα «έχε γεια καημένε κόσμε», αποχωρώντας από τη ζωή. Και φεύγει φωτεινός και ανάλαφρος, αλλά βαρύς από τα αγαθά της ελληνικής γης, μεγεθυμένα εκεί, στο «Ερημονήσι», το κατ’ εικόνα και ομοίωση ενός γνωστού ελληνικού νησιού, που εδώ, κάτω, αποτέλεσε το μοντέλο εκείνου, εκεί πάνω, αντιστρέφοντας την «ιδέα» του Πλάτωνα. Γιατί ο Ελύτης, πιστός στην ελληνική παράδοση, αρχαία και χριστιανική, έστησε στον ουρανό την ουτοπία του, την Ελλάδα τη «δεύτερη του επάνω κόσμου», της οποίας την εικόνα κράτησε πάνω στο στήθος του και την ενσάρκωσε στην Ποίησή του. Γιατί η Ποίηση είναι μια άλλου είδους αθανασία, «αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος». Είναι μια άλλη ζωή που οδηγεί στο «φως το φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός» (Ανοιχτά Χαρτιά, σ. 39).
Υπάρχει ένας πίνακας του Λουί Νταβίντ, «Ο θάνατος του Σωκράτη» που εικονίζει τον αρχαίο σοφό, λίγο πριν πιει το κώνειο, να δείχνει με το δάχτυλο ψηλά. Ακριβώς την ίδια κίνηση κάνει και ο Πλάτων στη Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ, από τον οποίο είναι επηρεασμένος ο Νταβίντ. Το έργο σχολιάζει ο Φάνης Κωστόπουλος (Φιλολογική, τχ.74,2001), όπου, μεταξύ άλλων λέει ότι «Αυτή η χειρονομία απασχόλησε τη σκέψη πολλών» και «δείχνει προς τον ουρανό, όπου βρίσκεται, σύμφωνα με την πλατωνική φιλοσοφία, ο κόσμος των ιδεών».
Για τον κόσμο των Ιδεών λοιπόν, αποχωρεί ο ποιητής, γι’ αυτό και το «έχε γεια» του στον κόσμο που ζούμε το θέλει χωρίς θρήνο. Το θέλει υπερήφανο και λυτρωτικό. Γι’ αυτό απογυμνώνει το θάνατο από ό,τι τον έχουμε φορτώσει και τον αφήνει απλώς έτσι όπως είναι. Τίποτα. Γι’ αυτό, της αναχώρησης του το βαρύ κλίμα το κάνει ανάλαφρο. Όπως ανάλαφρες είναι οι ψυχές, οι ιδέες και οι λέξεις. Ο Ελύτης με το έργο του μας δίνει το μέτρο της σύγκρισης των θείων και των ανθρωπίνων πραγμάτων, τις μεγάλες ουσίες και το βαθμό που ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να είναι μόνο άνθρωπος.
Και ενώ εκείνος έφυγε για το «Eρημονήσι» του, κι ενώ η φτερούγα του η κόκκινη έγειρε στο χώμα και η άλλη σάλεψε «μες στο διάστημα», πετώντας για την λαμπερή «Πλάση από γδικιωμένα αισθήματα» («Ο ύπνος των Γενναίων»), το πνεύμα του τριγυρνάει, σαν Αρχάγγελος «με τεράστιους διασκελισμούς διαβαίνοντας την Ελλάδα τη δεύτερη του επάνω κόσμου» (Ο μικρός ναυτίλος, 1), στάζοντας το γαλάζιο αγίασμά του.
Βοηθός και σκέπη μας Άη Κανάρη! Βοηθός και σκέπη μας Άη Μιαούλη!
Βοηθός και σκέπη μας Αγιά Μαντώ!
Βοηθός και σκέπη μας Άη Ελύτη!
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
