Umberto Eco: Τα γραπτά (του) μένουν
Λένε ότι το επίθετό του είναι τα αρχικά των λέξεων Ex Caelis Oblatus ή, αλλιώς, Θείο δώρο. Ένα εύστοχο αρκτικόλεξο για έναν από τους πιο σπουδαίους σημειολόγους και χαρισματικούς συγγραφείς της εποχής μας. Ο θάνατός του, που μετρά λίγες μόλις ώρες, ανέσυρε μια μνήμη, κοντινού παρελθόντος: τότε που ελάχιστος από τον πολύτιμο χρόνο του έγινε συνέντευξη*.
Κύριε Eco, όταν κυκλοφόρησε Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα ανακοινώσατε ότι επρόκειτο για το τελευταίο σας μυθιστόρημα. Τι σας έκανε ν’ αλλάξετε γνώμη;
Η συγγραφή για καθένα απ’ τα μυθιστορήματά μου παίρνει έξι μ’ οχτώ χρόνια. Επίσης, κάθε μυθιστόρημα είναι κάτι σαν παιδί, οφείλεις να το προσέχεις επισταμένως για τα δύο πρώτα χρόνια του – μεταφράσεις, παρουσιάσεις και πάει λέγοντας. Αυτό σημαίνει ότι ύστερα απ’ την έκδοση κάθε μυθιστορήματος, δεν ξέρω αν μου απομένουν άλλα οκτώ με δέκα χρόνια ζωής, οπότε κάθε φορά υποθέτω πως θα είναι και το τελευταίο μου… Τ’ ότι συνεχίζω να γράφω, το οφείλω στην πρόοδο της ιατρικής! Άλλη μία απάντηση στην ερώτηση, εξίσου αληθινή όσο η πρώτη, είναι ότι έπειτα από κάθε μυθιστόρημα, δεν νιώθω ότι έχω κάτι άλλο να πω. Αλλά μετά προκύπτουν καινούριες ιδέες. Συνεπώς, μη με εμπιστευτείτε αν σας πω, ακόμη και με πάσα ειλικρίνεια, ότι το Κοιμητήριο της Πράγας είναι το τελευταίο μου…
Τι απαντάτε στις κριτικές για Το κοιμητήριο της Πράγας;
Η διαμάχη που προέκυψε μεγαλοποιήθηκε απ’ τον Τύπο. Η ατμόσφαιρα ηλεκτρίστηκε απ’ την εφημερίδα του Βατικανού, L’Osservatore Romano, γιατί μέσα στο μυθιστόρημά μου, οι ιησουΐτες του 19ου αιώνα και ο πάπας Λέων ΙΓ΄ παρουσιάζονται ως οργισμένοι αντισημίτες – δεν φταίω εγώ όμως, χρησιμοποίησα ιστορικές πηγές και κείμενα. Απ’ την άλλη, ενώ το 90% της εβραϊκής διανόησης καλοδέχτηκε το βιβλίο μου, κρίνοντάς το ως μια καλή απόπειρα απόδειξης της αντισημιτικής τρέλας, μονάχα δύο, επαναλαμβάνω, μονάχα δύο Εβραίοι αναγνώστες, αν και αναγνώρισαν όλη την καλή μου πρόθεση, είπαν πως ίσως κάποιοι αφελείς πάρουν στα σοβαρά όλες τις κατηγορίες εναντίον των Εβραίων. Η απάντησή μου είναι ότι το αντισημιτικό υλικό το βρίσκει κανείς στο internet και στα Πρωτόκολλα της Σιών, που πωλούνται σε πάρα πολλά βιβλιοπωλεία, κι όχι μόνο στις αραβικές, αλλά και στις δυτικές χώρες.
Επομένως, δεν αποκαλύπτετε κάποιο μυστικό.
Ακριβώς. Απλώς αποδεικνύω πως όλ’ αυτά τα επιχειρήματα είναι παραποιήσεις και επαναλήψεις παλαιών προκαταλήψεων, που αρχικά γεννήθηκαν για να εναντιωθούν σε κάποιες ομάδες: αιρετικούς, ιησουΐτες, μασόνους, Ιταλούς πατριώτες κ.τ.λ. Όλοι ξέρουν ότι πέρασα όλη μου τη ζωή γράφοντας ενάντια στο ρατσισμό. Βέβαια, δεν μπορώ ν’ αποκλείσω το γεγονός κάποιος να διαβάσει το βιβλίο με διεφθαρμένο τρόπο, είναι όμως αναπόφευκτο γιατί οι άνθρωποι διαβάζουν σύμφωνα με τις δικές τους προκαταλήψεις. Για παράδειγμα, Το Εκκρεμές του Φουκώ ήταν μια γκροτέσκα αναπαράσταση του αποκρυφισμού και, παρ’ όλα αυτά, έλαβα γράμματα από ψευδοναΐτες και ροδόσταυρους που μ’ ευχαριστούσαν για την εξύμνηση των πράξεών τους. Ο κόσμος είναι γεμάτος από διάφορους Dan Brown που παίρνουν στα σοβαρά τα σκουπίδια περί αποκρυφισμού.
Σε ποια κατηγορία αναγνωστών απευθύνεται το συγκεκριμένο σας βιβλίο;
Έχω εξηγήσει πολλές φορές στα βιβλία μου περί σημειολογίας ότι ένας συγγραφέας δεν γράφει για συγκεκριμένους, προϋπάρχοντες αναγνώστες. Αυτοί που το κάνουν ανήκουν στην κατηγορία των βιβλίων μαγειρικής ή ιστοριών αγάπης για εφήβους. Ο ιδανικός αναγνώστης ωριμάζει στη διαδικασία ανάγνωσης του βιβλίου. Ποιος θα ήταν ο ιδανικός αναγνώστης του τελευταίου μου βιβλίου; Εκείνος που δεν θα σκεφτόταν ποτέ ότι μπορεί να γεννήσει αντιπαλότητες και θα ήθελε να το μοιράσει σε σχολεία ώστε να εκπαιδευτούν οι νέοι ενάντια στον ρατσισμό.
Και ποια η άποψή σας για τον μη-ιδανικό συγγραφέα;
Είναι εκείνος που υποστηρίζει ότι γράφει μόνο για τον εαυτό του. Μην εμπιστεύεστε όσους λένε κάτι τέτοιο, είναι ναρκισσιστικά ψεύτες. Μόνο ένα πράγμα γράφεις για τον εαυτό σου και αυτό είναι η λίστα για τα ψώνια. Σε βοηθά να θυμάσαι τι πρέπει να αγοράσεις και μετά μπορείς να την καταστρέψεις γιατί δεν θα τη χρειαστεί κανείς άλλος. Οτιδήποτε άλλο γράφεις, είναι για να πεις κάτι σε κάποιον. Πολλές φορές έχω αναρωτηθεί αν θα συνέχιζα να γράφω σε περίπτωση που μου έλεγαν ότι αύριο θα γίνει μια κοσμική καταστροφή που θα αφανίσει το σύμπαν, με αποτέλεσμα κανείς να μη διαβάσει αύριο αυτό που έγραψα σήμερα. Ενστικτωδώς, απαντάω πως όχι. Μετά όμως καταλήγω στο «ναι» κι αυτό επειδή τρέφω απεγνωσμένες ελπίδες ότι, παρά την καταστροφή, κάποια αστέρια θα επιβιώσουν και στο μέλλον κάποιος θα βρεθεί να με αποκρυπτογραφήσει. Σ’ αυτή την περίπτωση, η συγγραφή, ακόμη και την παραμονή της Αποκάλυψης, έχει λόγο ύπαρξης…
*Η συνέντευξη περιλήφθηκε στο περιοδικό L’Officiel, μ’ αφορμή την ελληνική έκδοση του Κοιμητηρίου της Πράγας (σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη, εκδόσεις Ψυχογιός, 2011).
