Derek Krueger, Liturgical Subjects. Christian Ritual, Biblical Narrative, and the Formation of the Self in Byzantium, University of Pennsylvania Press 2014.
Προσωπικά το θεωρώ το βιβλίο της χρονιάς. Ο Krueger θέτει ένα πολύ ενδιαφέρον και πρωτότυπο ερώτημα στο τελευταίο του βιβλίο: Πώς συγκροτείται ο εαυτός του Βυζαντινού ανθρώπου; Το ερώτημα έχει τεθεί για τον Μεσαιωνικό Δυτικό άνθρωπο, το Βυζάντιο όμως στερούνταν ανάλογες μελέτες και –δυστυχώς– ανάλογους προβληματισμούς. Αυτό οφείλεται εν πολλοίς, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, στο γεγονός ότι ο εαυτός του Δυτικού Μεσαιωνικού ανθρώπου συνδέεται με το έργο του Αυγουστίνου· εξαιτίας της μηδενικής επιρροής του Λατίνου Πατέρα της Εκκλησίας στην Ελληνική Ανατολή, θεωρήθηκε ότι το Βυζάντιο δεν γνώρισε ανάλογες εξελίξεις. Ο Krueger ανατρέπει αυτή την άποψη διορθώνοντας ταυτόχρονα και την εδραιωμένη εικόνα περί Βυζαντινής ακινησίας: Από τον Ρωμανό στον Θεόδωρο Στουδίτη κι από εκεί στον Ανδρέα Κρήτης και τέλος στον Συμεών τον Νέο Θεολόγο, οι δογματικές, αισθητικές, ψυχολογικές αναζητήσεις των Βυζαντινών και ο τρόπος με τον οποίο συμβάλλουν στην συγκρότηση του εαυτού δημιουργούν μια συναρπαστική αφήγηση, η οποία αποτελεί ταυτόχρονα κι ένα εντελώς νέο πεδίο έρευνας στις Βυζαντινές σπουδές.
Kyle Harper, From Shame to Sin: The Christian Transformation of Sexual Morality in Late Antiquity, Harvard University Press, 2013.
Με το δεύτερο βιβλίο του ο Kyle Harper επιχειρεί να δώσει την δική του απάντηση στο ερώτημα «Τι καινούργιο κόμισε ο Χριστιανισμός;» εστιάζοντας στον έρωτα και την σεξουαλική ηθική. Σε αντίθεση με άλλους ιστορικούς (πιο γνωστό είναι το παράδειγμα του R. MacMullen), οι οποίοι έχουν υποστηρίξει ότι η επίδραση του Χριστιανισμού ήταν μικρή κι ασήμαντη, ο συγγραφέας θεωρεί ότι ο Χριστιανισμός άλλαξε ριζικά τον Ελληνορωμαϊκό κόσμο μετά τον 5ο αιώνα. Αυτή η αλλαγή αποτυπώνεται στο σχήμα του τίτλου: Ο υστεροαρχαίος άνθρωπος πέρασε από την ντροπή, δηλαδή από ένα αίσθημα που χαρακτήριζε τον άνθρωπο της αγοράς κι είχε πολύ συγκεκριμένες επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή του ατόμου, σε μια υποκειμενική κι εν πολλοίς υπερκόσμια κι εξώκοσμη θεώρηση του εαυτού. Ο Harper χειρίζεται με άνεση ένα δύσκολο υλικό, συμπυκνώνει και ελέγχει τις σχετικές έρευνες που προηγήθηκαν και μας δίνει ένα βιβλίο καλογραμμένο, το οποίο αναδεικνύει τον ρόλο της Εκκλησίας στο τέλος του αρχαίου κόσμου.
Julia Hillner, Prison, Punishment and Penance in Late Antiquity, Cambridge University Press 2015.
Οφείλω να ομολογήσω ότι άνοιξα το βιβλίο της Hillner με ένα αίσθημα κούρασης («ακόμα ένα βιβλίο για το ρωμαϊκό δίκαιο…»), αλλά τα ερωτήματα που θέτει, ο χειρισμός του υλικού, και οι αναπάντεχες απαντήσεις που δίνει, με έκαναν να το διαβάσω με προσοχή από την αρχή ως το τέλος. Το βασικό ερώτημα του βιβλίου είναι πώς και γιατί ο υποχρεωτικός εγκλεισμός σε μοναστήρι θεσμοθετήθηκε ως ποινή από το ρωμαϊκό κράτος. Η συγγραφέας αναδεικνύει τον αναμορφωτικό και παιδαγωγικό χαρακτήρα του Ρωμαϊκού δικαίου, τον συνδυάζει με τις διδασκαλίες των φιλοσοφικών σχολών και τα κηρύγματα των Χριστιανών, συνθέτοντας μια τοιχογραφία της υστεροαρχαίας κοινωνίας. Σίγουρα, δεν είναι ένα βιβλίο που ο μη-ειδικός αναγνώστης θα το χαρεί (όπως του Harper ή και του Krueger), αποτελεί παρόλα αυτά μια σημαντική συμβολή.
Brenda Llewellyn Ihssen, John Moschos’ Spiritual Meadow: Authority and Autonomy at the End of the Antique World, Ashgate 2014.
Παρά την αμείωτη δημοφιλία του κατά την ύστερη αρχαιότητα, το Βυζάντιο, αλλά και στις μέρες μας, το Λειμωνάριο του Ιωάννη Μόσχου δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την σύγχρονη έρευνα. Μάλιστα, εξαιτίας της περίπλοκης χειρόγραφης παράδοσης, δεν έχει γίνει ακόμα κριτική έκδοση του κειμένου –χρησιμοποιούμε και σήμερα εκείνη του 1681 που ετοιμάστηκε από τον Jean Baptiste Cotelier. Η Ihssen ανακάλυψε τυχαία, όπως σημειώνει στην Εισαγωγή, μια αγγλική μετάφραση του έργου και η (γνωστή) ιστορία του μοναχού που πήγε στην κόλαση, αλλά χάρη στις προσευχές του πνευματικού του πατέρα δεν βυθίστηκε ολοκληρωτικά στο πυρ το εξώτερο, αλλά στεκόταν στο κεφάλι ενός επισκόπου, της τράβηξε την προσοχή. Έτσι προέκυψε αυτό το βιβλίο που συζητάει συστηματικά κάποια από τα μοτίβα που ξεπηδούν από τον Πνευματικό Λειμώνα: Τις σχέσεις μοναχών και λαϊκών, τον πλούτο και την πενία, την διαχείριση της ασθένειας, τον θάνατο. Η μελέτη δεν είναι φυσικά εξαντλητική, χαρτογραφεί όμως όχι μόνο το μοναστικό τοπίο του πρώιμου Βυζαντίου, αλλά μας επιτρέπει να δούμε και το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον μέσα από τα μάτια ενός χαρισματικού συγγραφέα.
Edward J. Watts, The Final Pagan Generation, University of California Press 2015.
Ένα πολύ ενδιαφέρον και φιλόδοξο βιβλίο. Ο Watts επιχειρεί να συγγράψει την πνευματική ιστορία του 4ου αιώνα μέσα από την σύγχρονη οπτική των γενεών. Έτσι μελετώντας ουσιαστικά τον βίο και τις πράξεις του Αυσωνίου, του Λιβανίου, του Πραιτεξτάτου και του Θεμιστίου, γενικεύει, κανονικοποιεί, ούτως ώστε να συγκροτήσει αυτό που εμείς σήμερα εννοούμε ως «γενιά» και μέσω αυτής να συνθέσει την αφήγησή του. Μέσα από τα μάτια αυτών των ανθρώπων, που γεννήθηκαν πριν ο Κωνσταντίνος μεταστραφεί στον Χριστιανισμό, βλέπουμε τις εξελίξεις που συντάραξαν και άλλαξαν την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία: την επικράτηση του Χριστιανισμού, την ερήμωση των ναών, την θρησκευτική βία της εποχής, την αντιπαγανιστική νομοθεσία κτλ.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
