Νίκος Κακαδιάρης, Επί ξυρού ακμής, εκδ. Λειμών, 2018.
«Όταν ανακαλύψουμε τις μυστικές σχέσεις των εννοιών και τις περπατήσουμε σε βάθος θα βγούμε σ’ ένα άλλου είδους ξέφωτο που είναι η Ποίηση. Και η Ποίηση πάντοτε είναι μία όπως ένας είναι ο ουρανός», λέει ο Οδυσσέας Ελύτης. Στην περίπτωση όμως, του Νίκου Κακαδιάρη, και με αφορμή το νέο βιβλίο του με τίτλο Επί ξυρού ακμής, δεν είναι η Ποίηση στο ξέφωτο αλλά η «αδελφή» της, η Ζωγραφική. Η ζωγραφική είναι και αυτή μία όπως είναι ο ουρανός.
*
Το βιβλίο αποτελείται από εφτά κεφάλαια, τα οποία προέκυψαν από ανακοινώσεις σε συμπόσια, όπου ο ζωγράφος-συγγραφέας κατέθεσε τις απόψεις του, σχόλια και παρατηρήσεις, πάνω στην βυζαντινή ζωγραφική ή, αλλιώς, πάνω στη διαδρομή της βυζαντινής ζωγραφικής, της οποίας την παρουσία επισημαίνει όχι μόνο σε έργα ελληνικά, αλλά και άλλα της ευρωπαϊκής τέχνης. Η ικανότητα του ζωγράφου να βλέπει την κρυμμένη εικόνα πίσω από την εικόνα, σαν να λέμε τον πρόγονο μέσα από τον απόγονο, το παλίμψηστο αλλιώς, αυτό που φαίνεται αλλά με αφομοιωμένο μέσα του αυτό που δεν φαίνεται, ωστόσο υπάρχει, βρίσκοντας τα κοινά χαρακτηριστικά ή τις διακειμενικές σχέσεις, όπως θα λέγαμε στην επιστήμη της γλωσσολογίας, είναι η διήκουσα ιδέα των κειμένων του βιβλίου. Και για να μνημονεύσουμε έναν ακόμα ποιητή, τον Γιώργο Σεφέρη, «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» που σημαίνει πως ό,τι λέμε έχει ήδη ειπωθεί από άλλους, οπότε θα φτάσουμε και στο χιλιοειπωμένο «στην Τέχνη δεν υπάρχει παρθενογένεση». Όλα έχουν ξαναγίνει, ξαναγίνονται και θα ξαναγίνουν. Η Τέχνη όπως και η Ζωή επαναλαμβάνεται, ανανεώνεται, προχωράει αλλά δεν ξεκόβει ποτέ από τη ρίζα της.
*
Η αλήθεια των ποιητικών παραθεμάτων θα αποδειχτεί ευθύς αμέσως, όταν ο συγγραφέας-ζωγράφος θα μας μιλήσει για τη διαδρομή της ελληνιστικής τέχνης μέσα στη βυζαντινή, όχι μόνο ως ουσία αλλά και ως μορφή. Έτσι θα μας μιλήσει για τη δυναμική με την οποία η παλιά τέχνη φορτίζει την νέα, την ανάγκη του ανθρώπου να προσαρμοστεί σε έναν κόσμο που αλλάζει και να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με την πραγματικότητα. Ακόμα θα μιλήσει για την τεχνική με την οποία θα καταφέρει να εκφράσει τον κόσμο του υπερβαίνοντας τον παλαιότερο, την αφηγηματικότητα και τους συμβολισμούς. Τέλος θα επισημάνει τα στοιχεία σύγκλισης του υπερρεαλισμού με τη βυζαντινή τέχνη. Θα παραθέσει δείγματα πολλά από επιφανείς ζωγράφους, μεταξύ των ο ποίων συγκαταλέγονται ο Ντύρερ, ο Γκρέκο, ο Μαντένια, ο Λίππι, ο Μποτιτσέλι, ο Γκόγια και άλλοι. Θα κάνει λόγος επίσης για το ρόλο του βασιλέα ως εκπροσώπου του θεού επί της γης και για τη σχετική εικονοποιία που θα το υπαινιχτεί.
*
Έχει ή δεν έχει δικαίωμα ο ζωγράφος να δείχνει με το δάχτυλο το κεφάλι του Ιησού; Συνιστά η χειρονομία βέβηλη πράξη ή είναι μια μορφή άτυπης υπογραφής και δικαίωμα πάνω στη δημιουργία του, όταν δεν επιτρέπεται να το υπογράψει;
Την αφορμή για την υποβολή τέτοιων ερωτημάτων μας τη δίνει ο Πανσέληνος, ο οποίος, συν τοις άλλοις, επινοεί το δικό του σύστημα εκφραστικών τρόπων για να υπαινιχτεί την επικοινωνία του πιστού με την εικονιζόμενη μορφή ή αλλιώς να προβάλλει την προσωπικότητά του, να υποδηλώσει την παρουσία του και να διεκδικήσει το έργο του. Η ανάγκη αυτής της παρουσίας είναι τόσο δυνατή που συχνά οι ζωγράφοι βρίσκονται ανάμεσα σε πλήθος προσώπων, εν είδει υπογραφής και δήλωσης πατρότητας του έργου. Πέραν τούτων, ο Πανσέληνος είναι βαθύς γνώστης της αισθητικής, της τεχνικής και του χρώματος. Ο συγγραφέας θα επισημάνει συγκλίσεις και αποκλίσεις, ανάμεσα σε διαφορετικής γενιάς καλλιτέχνες και θα επιχειρήσει, με αφορμή το ίδιο θέμα, συγκρίσεις, θα τονίσει τα σημεία υπεροχής του Πανσέληνου έναντι άλλων ζωγράφων που φιλοτεχνούν παρόμοιο θέμα. Θα μας δείξει, εν τέλει, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του συντηρητικότερου και σε τι συνίσταται η διαφοροποίηση του νεότερου.
*
Στο κεφάλαιο «Ο ιππότης με το ξίφος», ο Κακαδιάρης θα μιλήσει για τον Παντοκράτορα της Όμορφης Εκκλησιάς στο Γαλάτσι που είχε προξενήσει θαυμασμό στον Κόντογλου. Θα σταματήσει σε μια λεπτομέρεια ιδιαιτέρως σημαντική. Το χέρι του Παντοκράτορα πάνω στο Ευαγγέλιο μοιάζει σαν να είναι πάνω στην καρδιά του. Σημασία επίσης έχουν τα δάχτυλα, μέσος και παράμεσος, που είναι ενωμένα, πράγμα που θα δούμε πολύ αργότερα στον Θεοτοκόπουλο. Στο έργο του Θεοτοκόπουλου, ο ιππότης έχει το χέρι πάνω στην καρδιά όπως ο Παντοκράτωρ πάνω στο Ευαγγέλιο. Επίσης τα δάχτυλα έχουν τη διάταξη που είπαμε. Η εμφανώς προβαλλόμενη λαβή του ξίφους συμβολίζει την ετοιμότητα του ιππότη να υπερασπίσει ό,τι η καρδιά απαιτεί. Η κατά μέτωπον στάση του συναντάται και στους βυζαντινούς αγίους και συμβολίζει την πέραν των ορατών ενατένιση, δείχνοντας πώς και ο βυζαντινός αγιογράφος και ο αναγεννησιακός καλλιτέχνης δεν μιμείται τη φύση αλλά την υπερβαίνει. Κι είναι πολλά τα έργα του ως γνωστόν με θρησκευτικό θέμα. Ο συγγραφέας ρωτά: Υπάρχει πιθανότητα ο Θεοτοκόπουλος να είχε δει τον Παντοκράτορα και από εκεί να υιοθέτησε τα δύο ενωμένα δάχτυλα; Η ερώτηση είναι γοητευτική, αλλά θα παραμείνει αναπάντητη.
*
Πάρα πολύ ενδιαφέροντα είναι τα σχόλια που αφορούν τον Γκρέκο και τα μυστικά του εργαστηρίου του, την αυτοπροσωπογραφία του – το πρόσωπό του ανάμεσα σε άλλα πρόσωπα των έργων του-. τη χρησιμοποίηση του γιου του ως μοντέλο, τις πηγές φωτός, τη συσχέτιση με άλλα έργα. Θα σταθώ για λίγο στο σχόλιο της σελίδας 177. Πρόκειται για τον Ευαγγελιστή Λουκά που κρατά το Ευαγγέλιο ανοιχτό. Στη μία σελίδα του εικονίζεται η Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά. Ο πίνακας είναι σκοτεινός. Ο Κακαδιάρης σχολιάζει: «Ο Γκρέκο θα ισορροπήσει την παράσταση με τον γιακά του πουκαμίσου του Λουκά που το κοφτερό λευκό είναι πιο φωτεινό από το Ευαγγέλιο, μεταθέτοντας έτσι το ενδιαφέρον του θεατή ψηλά, προς το πρόσωπο του Ευαγγελιστή». Επίσης μας ενημερώνει ότι ο Ευαγγελιστής δεν κρατάει γραφίδα αλλά χρωστήρα, παραπέμποντας και στην ιδιότητα του ζωγράφου. Μοντέλο είναι ο ίδιος ο Γκρέκο. Κι εδώ ας μου επιτραπεί να προσθέσω ένα δικό μου σχόλιο. Τα επίπεδα ερμηνείας είναι πολλά και επιπλέον τα λευκά σημεία του πίνακα -το πρόσωπο, ο γιακάς, το Ευαγγέλιο- προβάλλουν ένα ξεχωριστό πρόσωπο και παραπέμπουν στο θεόπνευστο και φωτισμένο και του Ευαγγελιστή και του Ευαγγελίου του.
Όπως θα μας πει με την ευκαιρία που του παρέχει ο Ανρί Ματίς «ο καλλιτέχνης αντλεί από γύρω του οτιδήποτε είναι ικανό να τροφοδοτήσει την εσωτερική του όραση». Με άλλα λόγια, την πνευματική και ψυχική του ανάγκη να εκφραστεί. Ο Ματίς, λοιπόν, που θα ταξιδέψει στη Ρωσία, θα γνωρίσει τη ρωσική ζωγραφική, την περσική επίσης, θα επηρεαστεί από αυτές και θα βιώσει μια αποκάλυψη. Την επίδραση αυτή δεν θα την ξεχάσει ποτέ και την αποκάλυψη που άστραψε στο νου και στην ψυχή του θα την ονομάσει πνευματικότητα ή Θεό. Ο συγγραφέας θα παραθέσει αποσπάσματα από την αλληλογραφία του μεγάλου ζωγράφου, ικανά να μας μεταφέρουν τον συγκλονισμό του.
Τελειώνοντας, πάνω σε ένα θέμα που δεν έχει τέλος, ας πούμε ότι σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, ο καλλιτέχνης έχει ανάγκη να επαναπροσδιορίσει τη σχέση του με την πραγματικότητα, την θρησκευτική του πίστη και τα μέσα έκφρασής του, να στηριχτεί στην παράδοση ακόμα και για να την ανατρέψει, χωρίς ποτέ να κόψει τον λώρο με την πρώτη πηγή. Η περιπέτεια αυτή, μέσω της ζωγραφικής, θα φέρει στο φως τα μυστικά και αόρατα νήματα των οποίων τα δύο άκρα συγκρατούν το σύμπαν της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Η περιδιάβαση του Νίκου Κακαδιάρη στην παλαιότερη βυζαντινή τέχνη, στην ακόλουθη αναγεννησιακή, αλλά και στην μοντέρνα θα μας παράσχει τα τεκμήρια αυτής της σχέσης, αποδεικνύοντας ότι η δυναμικότητα της τέχνης διαπερνά και ξεπερνά εποχές, τεχνοτροπίες και καλλιτέχνες, υποβάλλοντας την αίσθηση μιας πνευματικότητας και ελπίδας, αναγκαίας να στηρίξει τον άνθρωπο σε έναν κόσμο όπου όλα καταρρέουν.
Το βιβλίο, πέραν των κειμένων, περιλαμβάνει Παράρτημα με έγχρωμα έργα, εξαιρουμένων εκείνων που είναι ενσωματωμένα στη μελέτη και είναι ασπρόμαυρα. Το χαρτί πολυτελείας, η μέθεξη εγγυημένη.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
