Η Σεχραζάτ και η κιβωτός
H σχέση της Πόλυς Χατζημανωλάκη με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη μπορεί άνετα να χαρακτηριστεί σχέση ζωής. Η πρώτη επαφή τους άρχισε από το Δημοτικό, δεν ήταν όμως κεραυνοβόλος έρωτας. Αντίθετα η σχέση κτίστηκε σταδιακά γύρω στα μέσα της δεκαετίας του ενενήντα, τόμο με τον τόμο. Κι ύστερα, αφού το οικοδόμημα ολοκληρώθηκε μέσα στα τελευταία χρόνια, η Πόλυ διείσδυσε μέσα στο κτίριο-πόλη-χώρα και εκεί βρήκε όλα τα μυστικά περάσματα, τις καταπακτές, την περιστρεφόμενη βιβλιοθήκη που οδηγεί σε κρυφά δωμάτια, σε λαβυρίνθους και υπόγειες σήραγγες που οδηγούν στο φως.
Τρεις είναι οι βασικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν την Πόλυ Χατζημανωλάκη ως συγγραφέα και ερευνήτρια. Είναι βιβλιοφάγος με την κυριολεκτική έννοια της λέξης. Πιστεύω ότι πραγματικά το μυαλό της καταβροχθίζει σελίδα προς σελίδα όλα τα βιβλία που διαβάζει και δημιουργεί ένα παλίμψηστο εικόνων, λέξεων, παραστάσεων. Η δεύτερη ιδιότητα έχει άμεση σχέση με την πρώτη. Όλα αυτά που σε κάποιον άλλο εγκέφαλο θα ήταν απλώς μία συσσώρευση γνώσεων, στο καλειδοσκόπιο του μυαλού της Πόλυς συσχετίζονται, παραλληλίζονται, συνδυάζονται μεταξύ τους και δημιουργούν νέους, πρωτότυπους και ενδιαφέροντες κόσμους. Η τρίτη ιδιότητα είναι η ικανότητά της να εμβαθύνει, να προεκτείνει, να ξεφεύγει και να διαφεύγει από το αυτονόητο, συμβατικό, συνηθισμένο και να εξερευνά ένα θέμα στην πλήρη του διάσταση, από μία όμως εντελώς προσωπική σκοπιά.
Για να καταλάβετε ακριβώς τι εννοώ, θα μιλήσω για ένα κομβικό θέμα που σχετίζεται με την ψυχική αποδυνάμωση, ένα από τα κυρίαρχα θέματα στο έργο του Παπαδιαμάντη, όπως τα εντοπίζει στο Βωβόν Ξύλο η Χατζημανωλάκη, είτε μέσα από ασθένεια είτε μέσα από αφωνία.
Ο ταραντισμός είναι μια λαϊκή παράδοση στον Τάραντα της Ν. Ιταλίας που αποτελούσε ένα ιερό δρώμενο, μια ιεροτελεστία με σκοπό τη θεραπεία από το λεγόμενο «τσίμπημα» της αράχνης. Η ψυχολογική κατάσταση κάποιων γυναικών στο Σαλέντο που υπέφεραν από μελαγχολία, παράλυση και κατατονία αποδιδόταν, σύμφωνα με τις παθούσες, στο τσίμπημα της αράχνης ταραντούλας την εποχή του θερισμού. Η τελετουργία λοιπόν συνδύαζε μουσική και τον εκστατικό χορό της ταραντέλας μπροστά στην εικόνα του Αγίου Παύλου. Ο χορός της ταραντέλας αναπαριστά είτε τις κινήσεις της αράχνης είτε τον χορό με την αράχνη.
Η Πόλυ με την γνωστή συνδυαστική της ικανότητα παραλληλίζει το μοτίβο της ταραντούλας, μέσω της καταγωγής του και της συγγένειας με τις αρχαιοελληνικές τελετουργίας της αιώρας και της Παναγιάς της Κουνίστρας στον Παπαδιαμάντη, αλλά και με αυτό που ο Παπαδιαμάντης αναφέρει ως «χτύπημα», (συγκρίνεται με το pizzica «τσίμπημα») που παραλύει και αποδυναμώνει τις γυναίκες. Συγκεκριμένα, γράφει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Χτυπημένη» για την Γιάνναινα που «τῆς εἶχεν ἔρθει ἄτυχα», «είχε χτυπηθεί» και «πέπλος βαθὺς ἡπλώθη ἐπὶ τῆς διανοίας της» σε συνδυασμό με προσωρινή αφωνία αρχικά και τραύλισμα αργότερα.
Τέτοιους βέβαια ενδιαφέροντες συσχετισμούς μπορούμε να συναντήσουμε συνέχεια στις σελίδες αυτού του βιβλίου. Στην αναφορά της για παράδειγμα στο κίνημα των Κολλυβάδων και στην μνημονοτεχνική τους, κάνει έναν συνδυασμό του σπόρου σιταριού (κόλλυβα) με τη μεταφορά της σποράς στην Βίβλο, καθώς και με τα φυτολογικά ποιήματα της Ντίκινσον, τη διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου και τους Στοχασμούς του Σολωμού. Εξετάζει το διήγημα «Σημαδεμένος» σε παραλληλισμό με το μυθιστόρημα Ο μεσάζων του Hartley, αλλά και η φράση μέσα στο διήγημα για «τις ακένωτες πηγές της μνήμης της γηραιάς μάμης» της θυμίζει την ακένωτο μνήμη του Αγίου Νικοδήμου. Η συγγραφέας παραλληλίζει επίσης τις imagines agentes (εικόνες στις οποίες προσφεύγει ο ρήτορας για να θυμηθεί τον λόγο του), με κειμενικά αντικείμενα όπως κόκαλο, φτερό, πέτρα που χρησιμοποιούνται σε κοινωνίες που βασίζονται στην προφορική παράδοση, όπως στην Αφρική, για να διεγείρουν την μνήμη. Κάτι ανάλογο με τους δικούς μας κόμπους στο μαντήλι, για να μην ξεχάσουμε κάτι. Το ίδιο το διήγημα του Σημαδεμένου, σύμφωνα με την Χατζημανωλάκη, είναι μνημονικό αντικείμενο, φάκελος, καταγραφή βιωμάτων του ίδιου του Παπαδιαμάντη. Εντυπωσιακή είναι επίσης η ανάγνωση της Φόνισσας με τα εργαλεία της ανθρωπολογίας και ο χαρακτηρισμός της διαδρομής της ως ανολοκλήρωτη διαβατική τελετή, που παρασέρνει στην μη εκπλήρωσή της τα στοιχεία του χαρακτήρα της και τη μοίρα της: ήθος ανδρικόν, κλοπή, περιπλάνηση, κυνήγι (άγρα αγριόχορτων). Ο Γιάννης ο Άπιαστος στο διήγημα «Πανταρώτας» με το επίθετο Ιωαννίδης, μία φανταστική περσόνα που επινοεί ο μπάρμπα Αλέξης, είναι σύμφωνα με την Πόλυ ο Κύριος Σμιθ των αστυνομικών μυθιστορημάτων, ο Φρανκεστάιν της Σκιάθου, το Γκόλεμ γραφής, το Σκιάχτο Σιάζουρο και συνδέεται με ένα πραγματικό γεγονός «κατασκευής» ψεύτικης περσόνας που συνέβη στον Παπαδιαμάντη για να εισπράξει μια επιταγή. Δίνω μόνο μερικά παραδείγματα από τον πλούτο, την πρωτοτυπία και την φαντασία των συσχετισμών του βιβλίου.
Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και μία τέταρτη ιδιότητα της Χατζημανωλάκη που αφορά το ταλέντο της στη γραφή. Το ύφος της είναι γλαφυρό, συχνά εξομολογητικό, με ποιητικά στοιχεία, με γλώσσα που ρέει και αιχμαλωτίζει τον αναγνώστη. Διαβάζοντας κανείς κείμενα της Πόλυς δεν θέλει να τελειώσουν, απόδειξη και οι σταθεροί αναγνώστες που παρακολουθούν το blog της με τίτλο Πινακίδες με κερί αλλά και τις αναρτήσεις στο προφίλ της στο facebook.
Γιατί ονομάζει όμως έτσι το blog της; Ο Κικέρων προτείνει για τα άτομα που θέλουν να ενισχύσουν τη μνήμη τους ότι «πρέπει να επιλέγουν χώρους και να σχηματίζουν νοερές εικόνες των αντικειμένων που επιθυμούν να θυμηθούν. Πρέπει μετά να τοποθετούν αυτές τις νοερές εικόνες στις θέσεις, με τρόπο ώστε η διάταξη των θέσεων να διατηρεί τη σειρά των αντικειμένων, και οι εικόνες των αντικειμένων να συμβολίζουν τα ίδια τα αντικείμενα, και να χρησιμοποιούν αδιακρίτως τους τόπους και τις εικόνες αντίστοιχα σαν πινακίδες από κερί με τα γράμματα γραμμένα πάνω τους.»
Οι πινακίδες από κερί είναι ένα είδος κιβωτού λοιπόν για την Πόλυ. Εκεί καταγράφει για να μην ξεχάσει η ίδια, αλλά και για να υπενθυμίσει στους άλλους. Το αξιοσημείωτο, το παράξενο, το συγκλονιστικό, το διαφορετικό. Μέσα από ένα πρίσμα ανθρωπιάς, δικαιοσύνης, τρυφερότητας. Εκεί καταγράφει την πολύπλοκη λειτουργία του μυαλού της. Ιστορίες, αναμνήσεις, συνδυαστικές εναλλακτικές πραγματικότητες, ταξίδι στο τότε και στο τώρα, οι χώροι στους οποίους κινείται δεν έχουν ούτε χρονικά ούτε τοπικά όρια, διατρέχει τους αιώνες από τους Ίνκας και τις συσκευές μνήμης τους ως την σημερινή καταχώρηση της ιστορικού δημοσιογράφου σε χαρτί από άφιλτρα τσιγάρα. Ημερολόγιο ερευνητικής ανάγνωσης, προσωπικές αφηγήσεις, αυτοβιογραφία. Η Πόλυ είναι περίεργη. Έχει εκείνη την υγιή περιέργεια που έχει ένα φωτεινό νοήμον πνεύμα που θέλει να εισχωρεί και να αποκρυπτογραφεί την μυστική γλώσσα. Την βουβή γλώσσα. Την γλώσσα του ξύλου. Ή του μουγγού. Δίνει σημασία στο μικρό, στο φαινομενικά ασήμαντο και το κάνει σημαντικό και μοναδικό. Με επιστημονική μεθοδολογία, φαντασία και διαίσθηση ανακαλύπτει την αλήθεια πίσω από την αλήθεια. Πόσες φορές αναρωτιέται η ίδια, ο βόμβος δεν συσκοτίζει και παρεμποδίζει τον αναγνώστη να αντιληφθεί την πραγματική ουσία των γραπτών του συγγραφέα; Η Πόλυ μας ξεναγεί στους δαιδαλώδεις λαβυρίνθους της ψυχής του Παπαδιαμάντη όπως εκφράζεται στην γραφή του. Και μέσα βέβαια στην δική της ψυχή.
Αυτό το βιβλίο περιέχει πολλά από τα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί στις «Πινακίδες από κερί», αφού έχουν δουλευτεί και συρραφτεί έτσι ώστε να αποτελούν ένα ενιαίο οργανικό σώμα.
Bωβόν ξύλο λοιπόν. Αφιερωμένο στην Βιρτζίνια Γουλφ, μία από τις αγάπες της Πόλυς Χατζημανωλάκη. Το γιατί είναι εύκολο να το αντιληφθεί κανείς. Το ανήσυχο, ελεύθερο, συνδυαστικό, φεμινιστικό πνεύμα της Γουλφ, η πρωτότυπη σύλληψη των πραγμάτων, η αφοσίωση στην τέχνη της επιπλώνουν «ένα δικό της δωμάτιο», έναν χώρο μέσα στον οποίο η Πόλυ αισθάνεται απόλυτα άνετα και οικεία, σαν μέσα στο σπίτι της.
Γιατί Βωβόν ξύλο; Ένα απολιθωμένο κομμάτι ξύλου, το αταίριαστο ξύλο που δεν μιλά, γιατί έχει ολοκληρώσει τον κύκλο του. Γιατί πάνω στο φλοιό του υπάρχουν όλες οι μνήμες και οι καταγραφές μίας πλήρους ζωής. Γιατί εν τέλει η σιωπή είναι μια άλλη γλώσσα, πολύ πιο περιεκτική και σύνθετη, γιατί Βωβόν ξύλο είναι η ίδια η τέχνη.
Το σημαντικό είναι να κατανοήσουμε τι εννοεί η Πόλυ όταν στον υπότιτλο του βιβλίου γράφει: «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Κατάθεση ερευνητικής ανάγνωσης». Σίγουρα η Πόλυ Χατζημανωλάκη στο βιβλίο αυτό κάνει αυτό που η ίδια στην εισαγωγή της προσδιορίζει ως μία ανορθόδοξη προσέγγιση του Παπαδιαμαντικού έργου. Όμως για μένα έχει περισσότερη σημασία η λέξη «κατάθεση».
Νομίζω ότι ο λόγος που η Πόλυ νιώθει τόσο βαθιά συγγένεια με τον Παπαδιαμάντη είναι γιατί τα θέματα που τους απασχολούν είναι κοινά. Η μνήμη και η μνημονομοτεχνική ως ηθική κυρίως άσκηση, η αποτύπωση όλων των στοιχείων μίας προφορικής υπόγειας γνώσης, μυστικές παραδόσεις, η αποδυνάμωση του λόγου, η ψυχική αποδυνάμωση, το ανοίκειο και διαφορετικό, όλα αυτά αποτελούν έναν κοινό τόπο ανάμεσα στον Σκιαθινό Σοφό Γέροντα και την Πόλυ Χατζημανωλάκη, ένα σταυροδρόμι συνάντησης και έρωτα.
Παράλληλα, όμως, οι συναντήσεις της με ανθρώπους που την επηρέασαν, οι ευχαριστίες της σε φίλους και αγαπημένους που την καθόρισαν, ο προσωπικός τόνος του βιβλίου με οδηγούν στο αναπόφευκτο συμπέρασμα: πραγματικά το βιβλίο αυτό αποτελεί κατάθεση.
Της ίδιας της της ψυχής. Γιατί η Πόλυ είναι η Σεχραζάτ. Της είναι απαραίτητο να αφηγείται ιστορίες για να διασώσει όχι τη δική της ζωή, αλλά τη ζωή όλων των πολύχρωμων μορφών, των χαρακτήρων του Παπαδιαμάντη, των πρωταγωνιστών σε κινηματογραφικές ταινίες και θεατρικά έργα, των λογοτεχνικών ηρώων και όλων των φανταστικών και πραγματικών ανθρώπων που άφησαν το στίγμα τους στη γη με κατοικία μόνιμης διαμονής τις «Πινακίδες από Κερί» και τα βιβλία της.
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Δείτε τα περιεχόμενα της έντυπης έκδοσης εδώ.]
