Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών
Ο Σάουρον λοιπόν επιστρέφει για να βρει ένα δαχτυλίδι, χάρη στο οποίο θα γίνει ο πανίσχυρος, ο υπέρτατος, ο ένας της Μέσης Γης. Έτσι ένα απλό μαγικό δαχτυλίδι που εμφανίζεται σε ρόλο «από μηχανής Θεού» στο Χόμπιτ, αναβαθμίζεται και γίνεται το κρυμμένο/χαμένο «Ένα Δαχτυλίδι» και ο Σάουρον ο «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών», αφού μέσα από το Ένα θα μπορεί να ελέγξει και κάμποσα ακόμα και μαζί με αυτά τους βασιλιάδες κι άρχοντες της Μέσης Γης, όλη τη Μέση Γη τελικά!
Τρία Δαχτυλίδια έχουνε οι Ξωτικοί οι Βασιλιάδες στο θόλο τ’ ουρανού από κάτω.
Εφτά οι Νάνοι Άρχοντες στα πέτρινά τους τα παλάτια.
Εννιά οι Άνθρωποι οι θνητοί που ‘χουν τη μοίρα του θανάτου.
Ένα για τον Σκοτεινό Άρχοντα, στον σκοτεινό του θρόνο,
Στης Μόρντορ τη γη, που κατοικούν οι Σκιές
Ένα, όλους να κυβερνά και να τους βρίσκει, Ένα.
Ένα, να τους μαζεύει όλους μαζί, με μαύρα μάγια, Ένα.
Στης Μόρντορ τη γη, που κατοικούν οι Σκιές.
Όλα τα δαχτυλίδια, με απόγειο το ένα, ήταν μέρος του σχεδίου του Σάουρον για να γοητεύσει και να παραπλανήσει του άρχοντες της μέσης γης, για τους δολερούς σκοπούς του.
Το κακό στον Τόλκιν είναι ανάγκη να παραπλανά αφού αλλιώς –θεωρεί ο ίδιος πλέον– δύσκολα θα βρει συνοδοιπόρους. Εδώ βλέπουμε και την κοσμοαντίληψη του, ο άνθρωπος είναι φύσει καλός και το κακό τον παραπλανά για να τον διαφθείρει σταδιακά. Αυτό αρέσει και σε μας, ή μήπως νομίζουμε πως ο άνθρωπος που πράττει το κακό κοιτά στον καθρέπτη και μονολογεί «τι κακός που είμαι»; Αντίθετα πιστεύει πως είναι πολύ καλός άνθρωπος, θύμα των άλλων και των περιστάσεων ή πως ότι κάνει το κάνει για ένα «ανώτερο καλό».
Με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών η σκέψη, η μυθολογία, η ηθική του Τόλκιν, γιατί τελικά περί της ίδιας της ηθικής του πρόκειται, φτάνει στο απόγειο της, βρίσκει τον Κολοφώνα της. Είναι αλήθεια πως και μετά τον Άρχοντα ο Τόλκιν θα συνεχίσει να γράφει το Silmarilion, ένα έργο που έγραφε (όπως ήδη είπαμε) σε όλη του την ζωή. Αλλά μοιάζει περισσότερο με τακτοποίηση, ξεκαθάρισμα, οριοθέτηση κτλ., εξίσου σημαντική ίσως, χωρίς όμως το βάθος του Άρχοντα. Το Silmarilion είναι η Ιλιάδα του, ο Άρχοντας η Οδύσσεια του…
«Στη Μόρντορ (σ.σ. η γη του «κακού») δεν μπορεί απλά κανείς να πάει, υπάρχει κακό που ποτέ δεν κοιμάται εκεί» (λόγια του Γκάνταφλ).
Ποιος όμως είναι ο Γκάνταλφ; Ποιος είναι ο κάθε ήρωας; Τι συμβολίζει; Ας δούμε μερικούς από αυτούς γιατί σε έναν κόσμο ζωντανό σαν τη Μέση Γη, τα πρόσωπα είναι πολλά! Και το καθένα κουβαλάει τη δική του ιστορία, μιλάει τη δική του γλώσσα. Κυριολεκτικά! Για να μπούμε στο βάθος του κόσμου αυτού και ειδικά στο τέλος της Τρίτης Εποχής (όπου τοποθετείται ο «Άρχοντας»), μιας εποχής μεταίχμιο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως ο γλωσσολόγος Τόλκιν δημιούργησε (κυριολεκτικά) όλες τις γλώσσες των πλασμάτων του, κάποιες από αυτές με αξιοσημείωτο βάθος. Έτσι η γλώσσα των ανώτερων ξωτικών (Quenya που μεταφράζεται ως απλά «η γλώσσα»), μια γλώσσα σε μεγάλο βαθμό τελετουργική (σύμφωνα με την μυθολογία του), έχει γραμματική, συντακτικό, κι ένα λεξιλόγιο περίπου 5.000 λέξεων.
Ο Τόλκιν γνώριζε λατινικά, αρχαία ελληνικά, διάφορες αρχαίες γερμανικές διαλέκτους και εμπνεόταν πολύ από τα φινλανδικά. Οι γλώσσες των ξωτικών και μόνο έχουν μαγέψει, έχουν γοητεύσει εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Προσφέρονται σεμινάρια εκμάθησης της quenya (κυρίως), ενώ υπάρχουν σχετικά βιβλία και πολλά sites.
Η γλώσσα είναι το εργαλείο που ξεχωρίζει τον άνθρωπο, η γλώσσα προκαλεί «εννοιολογική επανατροφοδότηση» και πυροδοτεί τη «δευτερογενή συνείδηση» κατά τον Edelman (Bright air Brilliant fire, Basic Books NY 1992). Η γλώσσα, λοιπόν, ζωντανεύει τον μύθο, τον μεταφέρει από τη δική του διάσταση στη δική μας. Η προσπάθεια να καταλάβουμε τη γλώσσα μάς ερεθίζει και ταυτόχρονα μας βάζει ακόμα πιο μέσα στο όνειρο. Στον πανέμορφο κόσμο όπου πανώρια, αθάνατα ξωτικά πολεμούν με το άσχημο κακό. Γιατί στον κόσμο του Τόλκιν, το κακό μόνο για πολύ λίγο μπορεί, ίσως, να παρουσιαστεί ως όμορφο…
Ας μιλήσουμε όμως λίγο για πρόσωπα και τόπους:
Γκάνταλφ (ή Μιθραντίρ), η προσωποποίηση του ανώτερου καλού, βασικός ανταγωνιστής του Σάουρον, Maiar, θέλει το καλό όλων και παλεύει γι’ αυτό. Σκοτώνεται (φαινομενικά) σε μια μάχη μόνο για να γυρίσει, με την ευλογία των Valar –τελικά του Έρου // το όνομα του οποίου δεν «πιάνει» στο στόμα του συχνά ο Τόλκιν («ουκ επί ματαίω»), ισχυρότερος. Έτσι, και έχει επιβιώσει με τη Θεία Χάρη (θα λέγαμε) και είναι ακόμα πιο δυνατός μετά τη δοκιμασία του απέναντι στο κακό.
Σάρουμαν, άλλος ένας maiar, ο οποίος θα μας δείξει πως η υπερβολική ενασχόληση με το κακό, έστω και για την καταπολέμηση του, μπορεί να οδηγήσει στην αγκαλιά του! Ξεκινάει σαν κύριος αντίπαλος του Σάουρον, αλλά γρήγορα θα γίνει σύμμαχος και συνέταιρος (και ουσιαστικά πιόνι), αφού δεν είχε αρκετή ταπείνωση μέσα του (όπως ο Γκάνταλφ).
Λέγκολας, κλασικό ξωτικό (ξωτικο-πρίγκηπας) δίνει στο παραμύθι τη μαγική του διάσταση.
Γκίμλι, νάνος (πρίγκιπας επίσης: ο Τόλκιν είναι Εγγλέζος, πιστός μοναρχικός όσο και πιστός καθολικός).
Μπόρομιρ, άνθρωπος, ήρωας, πρίγκιπας, άλλα και ο πιο ευπρόσβλητος στη διαφθορά της εξουσίας και της δύναμης.
Άραγκορν, άνθρωπος από αρχαία φυλή με ιδιότητες που προσεγγίζουν αρκετά αυτές των ξωτικών και διάρκεια ζωής (φυσιολογική) 2-3 αιώνες. Ο Άραγκορν κατάγεται από μια φυλή που είχε εξαιρετικό πολιτισμό, ζούσε σε ένα υπέροχο νησί στην μέση του ωκεανού και που επαναστάτησε εναντίων των Valar (καίτοι ευνοημένοι από αυτούς) αναζητώντας περισσότερη δύναμη και… τι άλλο; αθανασία. Ο όλος μύθος θυμίζει έντονα Ατλαντίδα και όχι δεν είναι λογοκλοπή από τον Πλάτωνα, αλλά πολύ έξυπνη (με υπαινιγμούς) σύνδεση μιας μυθολογίας υπό εξέλιξη με μιας ήδη πλήρως εξελιγμένης. Αυξάνει τη μαγεία, δημιουργεί μεγαλύτερη αίσθηση… «αυτό το ξέρω», «αυτό μοιάζει αληθινό», γιατί ας μην ξεχνάμε πως η Ατλαντίδα αντιμετωπίζεται ακριβώς ως μύθος: δηλαδή παραμύθι με πραγματική βάση.
Γκόλουμ, ένα μικρό βασανισμένο ον, βασικά κακό (μόνιμα σχεδόν παρασυρμένο από τα μικρό-πάθη και τις μικρό-κακίες του), αλλά κυρίως βασανισμένο, τόσο βασανισμένο που γίνεται συμπαθές και τελικά ίσως όχι μόνο «κακό». Ένα ον που δείχνει ξανά μικρές –σημαντικές αλήθειες της κοσμοθεωρίας του Τόλκιν. Το ον επιβιώνει χάρη στην καλοσύνη-ανοχή άλλων ανθρώπων και τελικά παίζει ρόλο κλειδί στη λύση της τραγωδίας, δίνοντας υπόσταση στη φιλευσπλαχνία, αλλά και στην Θεία πρόνοια.
Και πολύ άλλοι που καλύπτουν όλο το εύρος των ηρώων, των απλών ανθρώπων, των δόλιων ανθρώπων, των δειλών και των γενναίων κτλ. Και οι χαρακτήρες δεν είναι μονοδιάστατοι, αλλά είναι βαθιά αληθινοί, με φοβίες και θετικά σημεία, άλλοτε έτσι κι άλλοτε αλλιώς. Αυτό τους κάνει πιο προσιτούς. Μας δίνει τη δυνατότητα να ταυτιστούμε. Μας δίνει την ελπίδα πως όπως ο δειλός σε μια κρίσιμη στιγμή ύψωσε το ανάστημά του, έτσι κι εμείς θα μπορούσαμε ίσως να πράηουμε ανάλογα. Για άλλη μια φόρα, με άλλον έναν τρόπο, το παραμύθι έρχεται πιο κοντά, γίνεται μύθος κι ακόμα παραπάνω…
Άφησα τελευταία και χωριστά τα Χόμπιτ, την εξαιρετική σύλληψη του Τόλκιν.
Τα Χόμπιτ, στο πρώτο και ομώνυμο παραμύθι, prequel του «Άρχοντα», είναι απλά συμπαθητικές οντότητες, ανάμεσα στους ανθρώπους, τους νάνους και τα λαγουδάκια. Κάτι γλυκό, απλό και αγαπησιάρικο, ό,τι πρέπει για παιδικό παραμύθι. Εξελίσσονται όμως σε κάτι πολύ σημαντικότερο. Εξελίσσονται στην απεικόνιση των ήσυχων, έντιμων κι απλών ανθρώπου που θέλουν μόνο να ζήσουν μια ζωή με εργασία, ηρεμία και… γιορτές όποτε είναι βολετό. Ζουν κοντά και από τη φύση, σε μια αγγλική εξοχή με μικροπροβλήματα (π.χ. μικροκλοπές λαχανικών), που όμως τους φαίνονται σημαντικά μέχρι να δουν το αληθινό κακό…
Η γη τους είναι το αντίθετο της Μόρντορ, της γης-βάσης του Σάουρον, που είναι σαν ένα τεράστιο λατομείο, μεταλλείο και μηχανουργείο μαζί, χωρίς πράσινο. Μαύρη πέτρα, σκαμμένη-πληγωμένη γη και φωτιές.
Τα Χόμπιτ είναι οι απόλυτοι αντι-ήρωες και γι’ αυτό οι πιο κατάλληλοι για να χαλάσουν τα σχέδια του αρχι-κακού. Ακόμα και χωρίς να το πολυθέλουν ή να το πολυκαταλαβαίνουν. Είναι απλά πολύ ήσυχοι και ταπεινοί για να διαφθαρούν από την εξουσία των δαχτυλιδιών (και ειδικά από το Ένα).
Έτσι ο Φρόντο, ο Πίππιν, ο Μέρι και Σαμ είναι οι ισχυρότεροι αντίπαλοι της Σκιάς (Σάουρον), χωρίς καν αυτή να τους παίρνει στα σοβαρά. Άρα το καλύτερο εργαλείο των Valar (τελικά: του Έρου).
Ο Έρου πάλι δεν θέλει να ανακατευτεί, άλλωστε έδωσε στα όντα του λογική και θέληση, πρέπει να δοκιμαστούν. Έτσι η παρέμβασή του οφείλει να είναι διακριτική, αν και φυσικά θα ήταν παιχνιδάκι να στείλει το Σάουρον στο… τίποτα.
Σας θυμίζει κάτι; Είμαι σίγουρος πως όλα μας θυμίζουν κάτι. Αυτό είναι βασικό τμήμα της τεράστιας γοητείας του «Άρχοντα». Μακριά κι όμως κοντά, νέο κι όμως γνωστό, μύθος κι όμως….
«Όσο δεν μπορούμε να φέρουμε πίσω στην ζωή κάποιον που την έχασε άδικα, δεν μπορούμε να καταδικάσουμε σε θάνατο κάποιον που πιστεύουμε πως του αξίζει,» λέει κάπου ο Γκάνταλφ με την χαρακτηριστική του ηρεμία.
Η ηθική του Τόλκιν είναι μια παγκόσμια ανθρωπιστική ηθική, δοσμένη με απλή σοφία και σε εναρμόνιση με την χριστιανική ηθική, σε μια Αγγλία που επιβάλλει ακόμα θανατική ποινή. Προσέξτε όμως, δεν αρνείται κάθετα την αφαίρεση ζωής, την περιορίζει όμως στα χέρια κάποιου που μπορεί και να δίνει ζωή (τελικά: του Ενός και Μοναδικού).
Το τέλος της τρίτης εποχής, τα χρόνια που διαδραματίζονται τα γεγονότα του Άρχοντα είναι ο πρόδρομος της 4ης, της εποχής «των ανθρώπων». Όλα τα όντα με λαλιά (από τα ξωτικά ως τα μαγεμένα δένδρα) υποχωρούν στο βάθος της σκηνής και αφήνουν τον χώρο στο ανθρώπινο γένος. Γι’ αυτό η συμμετοχή όλων των άλλων όντων στην αντιμετώπιση του κακού είναι από συμβολική μέχρι σημαντική-περιπτωσιακά-και-κατ’-ανάγκη. Το ανθρώπινο είδος ωθείται να ενηλικιωθεί και ν’ αναλάβει την ευθύνη του κόσμου στον οποίο θα παίξει πλέον τον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Το ανθρώπινο είδος, το ξανάπαμε, έχει την από του μηδενός επιλογή για το καλό ή το κακό, κι αυτό είναι που το κάνει ιδιαίτερα αγαπητό στον Έρου (και φυσικά είναι αυτό που γοητεύει τον Τόλκιν).
Εδώ καταλαβαίνουμε την τεράστια σημασία που έχει η πάλη καλού-κακού και η επιλογή στην ηθική και στη συνείδηση του συγγραφέα. Η δυνατότητα επιλογής, ακόμα και η δυνατότητα εναλλαγής ή αλλιώς αλλαγής επιλογής γοητεύει κι εμάς ως αναγνώστες και μας βάζει πιο βαθιά μέσα στο έργο του, αποτελώντας ακόμα έναν παράγοντα που βοηθάει την ταύτιση και δίνει στοιχεία μύθου σε ένα κατ’ ουσίαν παραμύθι.
Μετά από επικές μάχες, αλλά και ατομικές προσπάθειες, μικρές και μεγάλες το έργο ολοκληρώνεται με την τελική επικράτηση του καλού, αλλά και μια δόση πικρίας. Οι μαγεμένες εποχές τελειώνουν κι έρχεται η εποχή του ανθρώπου, μια εποχή με νέες προκλήσεις, σ’ έναν κόσμο λιγότερο ονειρεμένο, αλλά με μεγαλύτερη ατομική ευθύνη, καθώς η υπερ-δυνάμεις και η μαγεία φεύγουν από τα όντα που τα είχαν ex officio, θα λέγαμε, λόγω π.χ. του ότι είναι Maiar ή Valar, ή ακόμα λόγω του ότι κατείχαν ένα μαγικό δαχτυλίδι. Η δύναμη περνάει στους ανθρώπους, σε όλους τους ανθρώπους, με τη μορφή γνώσεων, θέλησης και ηθικής.
Συνεχίζεται…
Λάζαρος Αργυρίου Βλαχόπουλος
Σύμβουλος Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ.]
